اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۷ خرداد ۱۴۰۲

آیات نازل شده در حق عمار یاسر

متن فارسی

عمار در قرآن

چنین بود پگاه و شامگاه فرخنده حیات عمار. روزگار حیاتش را پروردگار حکیم در آیاتی چند از قرآن مجید ستوده است.

آیه اول

«آیا کسی که سراسر شب دست بدعا برداشته و در سجده و در نماز است و از آخرت بیمناک …» «1»

ابن سعد در «طبقات الکبری» «2» و ابن مردویه و ابن عساکر از ابن عباس روایت کرده اند که این آیه درباره عمار یاسر نازل شده است.

زمخشری در تفسیرش مینویسد که این آیه در حق عمار و ابو حذیفه بن مغیره مخزومی نازل شده است «3».

قرطبی در تفسیرش از «مقاتل» روایت میکند که کسی که سراسر شب دست بدعا برداشته … عمار یاسر است «4».

خازن در تفسیرش مینویسد: این آیه درباره ابن مسعود و عمار و سلمان (فارسی) فرود آمده است «5». و همین را خطیب شر بینی در تفسیرش آورده است «6».

شوکانی در تفسیرش روایتی را که ابن سعد و ابن مردویه و ابن عساکر آورده اند میآورد «7»، و آلوسی در تفسیرش همان را ذکر کرده می افزاید که جویبر از ابن عباس

روایت میکند که این آیه در باره عمار و ابن مسعود و سالم برده آزاده شده ابو حذیفه نازل گشته است. از عکرمه روایت شده که فقط در حق عمار نازل شده، و از «مقاتل» روایت شده که مقصود از کسی که سراسر شب دست بدعا برداشته عمار است و صهیب و ابن مسعود و ابوذر «1». بیشتر آنچه آلوسی ذکر کرده از «در المنثور» گرفته است «2».

آیه دوم

«کسانی را که روز و شام پروردگارشان را می خوانند و رضایش را می جویند مران، هیچ از حسابشان بر عهده تو نیست» «3».

ابن ماجه در تفسیر این آیه شریفه روایتی آورده که میگوید: درباره عمار و صهیب و بلال و خباب نازل شده است «4»

آیه سوم

«… جز کسی که مجبور میشود و در آنحال دلش با ایمان مطمئن و مستحکم باشد» «5».

گروهی از حافظان قرآن گفته اند که این آیه کریمه در حق عمار نازل شده است. ابو عمر در «استیعاب» مینویسد: این حقیقی است که همه مفسران بر آن اتفاق یافته اند. قرطبی مینویسد: بگفته مفسران این آیه درباره عمار

نازل شده است. بالاخره ابن حجر در «اصابه» مینویسد: همه متفقند که این آیه درباره عمار نازل شده است.

ابن عباس میگوید: «این آیه درباره عمار نازل گشته و جریان از این قرار بوده است که مشرکان او و پدرش یاسر و مادرش سمیه را همراه صهیب و بلال و خباب و سالم گرفته بودند. سمیه را میان دو ستور بسته بودند و با نیزه بر قسمت جلو بدنش می زدند و میگفتند: تو بخاطر مردها مسلمان شده ای.

در نتیجه این شکنجه بقتل رسید و همسرش یاسر نیز کشته شد، و آندو نخستین شهدای اسلامند. اما عمار آنچه را مشرکان میخواستند باجبار و تحت فشار بر زبان آورد. به پیامبر (ص) خبر دادند که عمار کفر گفته است. فرمود: نه، هرگز، عمار آکنده از ایمان است از سر تا قدمش، و ایمان را با گوشت و خونش در آمیخته است. عمار گریان نزد پیامبر خدا (ص) آمد. پیامبر خدا (ص) در حالیکه اشک چشمانش می سترد به او فرمود: اگر دوباره این کار را تکرار کردند تو هم آنچه را گفتی بازگو. پس خداوند متعال این آیت نازل گردانید.»

حدیث نزول این آیه را در حق عمار این محدثان آورده اند: ابن منذر و ابن ابی حاتم و ابن مردویه و طبری از قول ابن عباس. و نیز عبد الرزاق و ابن سعد و ابن جریر و ابن ابی حاتم و حاکم نیشابوری- که آنرا صحیح شمرده است- و ابن مردویه و بیهقی و ابن عساکر از طریق ابی عبیدة بن محمد بن عمار از پدرش (عمار یاسر)، و ابن ابی شیبه و ابن جریر و ابن منذر و ابن عساکر از ابی مالک «1».

آیه چهارم

«آیا کسی که وعده نیکو به او دادیم و او آن وعده را در مییابد مثل کسی است که او را از لذائذ زندگی دنیا بهره مند ساختیم و سپس در دوره قیامت در زمره احضار شدگان (بمحکمه کیفر الهی) است؟!» «1»

واحدی از طرین «سدّی» روایت کرده که این آیه شریفه درباره عمار و ولید بن مغیره (دو شخصیت متضاد) نازل شده است «2».

آیه پنجم

«آیا کسی که مرده بوده پس او را زنده گردانیدیم و برایش مشعل هدایتی قرار داده ایم که با آن در میان مردمان راه میپیماید …» «3»

ابو عمر از ابن عباس روایت کرده که این آیه مبارکه اشاره به عمار یاسر است. نزول این آیه را در حق عمار یاسر، ابن ابی شیبه و ابن منذر و ابن ابی حاتم و ابو الشیخ روایت کرده اند «4».

 

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 39

متن عربی

عمّار فی الذکر الحکیم:

هذا عمّار بین البدء و الختام المحمودین و هو بینهما کما أثنی علیه الذکر الحکیم بقوله تعالی (أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ) «2».

أخرج «3» ابن سعد فی الطبقات (3/178)- طبع لیدن- و ابن مردویه و ابن عساکر عن ابن عباس: أنها نزلت فی عمّار بن یاسر.

و ذکر الزمخشری فی تفسیره «4» (3/22): أنّها نزلت فی عمّار و أبی حذیفة بن المغیرة المخزومی.

و ذکر القرطبی فی تفسیره «5» (15/239) عن مقاتل: أنّ من هو قانت: عمّار بن یاسر.

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 39

و ذکر الخازن فی تفسیره»

 (3/53): أنّها نزلت فی ابن مسعود و عمّار و سلمان. و ذکره الخطیب الشربینی فی تفسیره «2» (3/410). و ذکر الشوکانی فی تفسیره «3» (4/442) حدیث ابن سعد و ابن مردویه و ابن عساکر. و زاد الآلوسی علیه فی تفسیره (23/247) قوله: و أخرج جویبر عن ابن عباس أنّها نزلت فی عمّار و ابن مسعود و سالم مولی أبی حذیفة. و عن عکرمة: الاقتصار علی عمّار. و عن مقاتل: المراد بمن هو قانت: عمّار و صهیب و ابن مسعود و أبو ذر. و جلّ ما ذکره الآلوسی مأخوذ من الدرّ المنثور «4» (5/323).

آیة ثانیة: أخرج ابن ماجة «5» فی قوله تعالی: (وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ

) الآیة (الأنعام: 52) أنّها نزلت فی عمّار و صهیب و بلال و خبّاب.

راجع «6»: تفسیر الطبری (7/127، 128)، تفسیر القرطبی (16/432)، تفسیر البیضاوی (1/380)، تفسیر الزمخشری (1/453)، تفسیر الرازی (4/50)، تفسیر ابن کثیر (2/134)، تفسیر ابن جزی (2/10)، الدرّ المنثور (3/14)، تفسیر الخازن (2/18)، تفسیر الشربینی (1/404)، تفسیر الشوکانی (2/115).

آیة ثالثة: أخرج جمع من الحفّاظ نزول قوله تعالی: (إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 40

مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ

) «1» فی عمّار. و قال أبو عمر فی الاستیعاب: هذا ممّا اجتمع أهل التفسیر علیه. و قال القرطبی: نزلت فی عمّار فی قول أهل التفسیر. و قال ابن حجر فی الإصابة: اتّفقوا علی أنّه نزل فی عمّار.

قال ابن عبّاس- فی لفظ الواحدی-: نزلت فی عمّار بن یاسر؛ و ذلک أنّ المشرکین أخذوه و أباه یاسراً و أُمّه سمیّة و صهیباً و بلالًا و خبّاباً و سالماً، فأمّا سمیّة فإنّها رُبطت بین بعیرین و وُجئ قُبلها بحربة، و قیل لها: إنّک أسلمت من أجل الرجال. فقتلت، و قتل زوجها یاسر، و هما أوّل قتیلین قُتلا فی الإسلام، و أمّا عمّار فإنّه أعطاهم ما أرادوا بلسانه مکرهاً فأُخبر النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم بأنّ عمّاراً کفر. فقال: «کلّا إنّ عمّاراً ملئ إیماناً من قرنه إلی قدمه، و اختلط الإیمان بلحمه و دمه» فأتی عمّار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم و هو یبکی، فجعل رسول اللَّه- علیه الصلاة و السلام- یمسح عینیه و قال: «إن عادوا لک فعُد لهم بما قلت». فأنزل اللَّه تعالی هذه الآیة.

أخرج حدیث نزولها فی عمّار: ابن المنذر، و ابن أبی حاتم، و ابن مردویه، و الطبری عن ابن عبّاس، و عبد الرزّاق، و ابن سعد، و ابن جریر، و ابن أبی حاتم، و الحاکم و صحّحه، و ابن مردویه، و البیهقی، و ابن عساکر «2» من طریق أبی عبیدة بن محمد بن عمّار عن أبیه، و ابن أبی شیبة «3»، و ابن جریر، و ابن المنذر، و ابن عساکر عن أبی مالک.

راجع «4»: طبقات ابن سعد (3/178)، تفسیر الطبری (14/122)، أسباب

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 41

النزول للواحدی (ص 212)، مستدرک الحاکم (2/357)، الاستیعاب (2/435)، تفسیر القرطبی (10/180)، تفسیر الزمخشری (2/176)، تفسیر البیضاوی (1/683)، تفسیر الرازی (5/365)، تفسیر ابن جزی (2/162)، تفسیر النیسابوری هامش الطبری (14/122)، بهجة المحافل (1/94)، تفسیر ابن کثیر (2/587)، الدرّ المنثور (4/132)، تفسیر الخازن (3/143)، الإصابة (2/512)، تفسیر الشوکانی (3/191)، تفسیر الآلوسی (14/237).

آیة رابعة: ذکر الواحدی من طریق السدّی أنّ قوله تعالی: (أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ

) «1»؛ نزل فی عمّار و الولید بن المغیرة.

راجع «2»: أسباب النزول للواحدی (ص 255)، تفسیر القرطبی (13/303)، تفسیر الزمخشری (2/286)، تفسیر الخازن (3/43)، تفسیر الشربینی (3/105).

آیة خامسة: أخرج أبو عمر من طریق ابن عبّاس فی قوله تعالی: (أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ ) «3»؛ أنّه عمّار بن یاسر.

و أخرج نزولها فی عمّار: ابن أبی شیبة، و ابن المنذر، و ابن أبی حاتم، و أبو الشیخ.

راجع «4»: الاستیعاب (2/435)، تفسیر ابن جزّی (2/20)، تفسیر ابن کثیر (2/172)، تفسیر البیضاوی (1/400)، تفسیر السیوطی (3/43)، تفسیر الشربینی

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 42

 (1/429)، تفسیر الخازن (2/32)، تفسیر الشوکانی (2/152).