Warning: session_start(): open(/opt/alt/php74/var/lib/php/session/sess_m5objdta8d4vbs6kv9dnl1kn2p, O_RDWR) failed: Disk quota exceeded (122) in /home/ekmalir/domains/ekmal.ir/public_html/wp-content/plugins/jet-search/includes/ajax-handlers.php on line 176 Warning: session_start(): Failed to read session data: files (path: /opt/alt/php74/var/lib/php/session) in /home/ekmalir/domains/ekmal.ir/public_html/wp-content/plugins/jet-search/includes/ajax-handlers.php on line 176 ابو الحسین جزار – اکمال
اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۱۹ شهریور ۱۴۰۳

ابو الحسین جزار

متن فارسی

یحیى بن عبد العظیم بن یحیى بن محمد بن على جمال الدین ابو الحسین جزار مصرى یکى از شعراء فراموش شده شیعه است. با آنکه فرهنگهاى قدیمى کمتر شرح حال او را نوشته‌اند، اشعارش در کتب ادبى و قاموسها بمناسبت زیبائى و جذابیتى که داشته زیاد آمده است.

و اگر شرح حال نویسان از تاریخ او غافل مانده‌اند او شخصا شرح کاملى از زندگى خود نوشته که هر کس با اشعارش آشنائى داشته باشد، چاره‌اى جز این ندارد که اعتراف به فوق العادگى و نبوغش کند و او در فن «توریه» و «استخدام» مهارت خاصى دارد و از دیگران مقدم است.

«ابن حجة» در کتاب «الخزانه» می‌گوید: «جزار» «1» و «سراج وراق «2»» و «حمامى» با هم پیمان بستند که براى یکدیگر شعر بگویند و البته شغل و القابشان در نظم توریه کمکشان می‌کرد تا آنکه درباره «سراج وراق» گفته شده: اگر لقب و کارت نبود نصف شعرت از بین رفته بود.

آنچه که درباره «جزار» در خزانه ابن حجه و فوات الوفیات کتبى جلد 2 صفحه 319 و البدایة و النهایة ابن کثیر جلد 13 صفحه 293 و شذرات الذهب جلد 5 صفحه 364 و نسمة السحر یمنى و الطلیعه فى شعراء الشیعه علامه سماوى آمده دون مقام اوست و شخصیت او بالاتر از اینهاست.

استاد ما علامه سماوى از اشعار او دیوان بزرگى گرد آورده که بیش از 1250بیت شعر دارد و البته براى او دیوان دیگرى نیز بوده که در فرهنگ‏هاى پیش از آن توصیف شده که مشهور است، و نیز او داراى قصیده‌اى است درباره حکام و خلفاء و عمال مصر که صاحب «نسمة السحر» آنرا مفید دانسته است، و گویا آن قصیده در کتابخانه‌هاى یمن بوده که صاحب «نسمة السحر» از آن آگاهى یافته است.

او در مرثیه امام حسین علیه السلام اشعارى گفته که «تمام المتون» صفدى صفحه 156 و غیره آن را نقل کرده‌اند که ترجمه قسمتى از آن چنین است:

«و عاشورا می‌آید و مرا بیاد مصیبت جانکاه حسین علیه السلام می‌اندازد و ایکاش نیامده بود. روزى که می‌گذرد ولى هرگاه به یادش می‌افتم صبر و قرار از من ربوده می‌شود، ای کاش چشمى که در آن روز سرمه می‌کشد سالم نماند و دستى که به عنوان شماتت خضاب می‌کند بریده گردد، مگر حسین در این روز کشته نشده؟ پس پدر او در این روز از همه محزون‏تر است».

او درباره حریق حرم پیامبر اکرم چنین سروده است:

«در آتش گرفتن حرم پیامبر اکرم بگفتار ابلهان اعتناء نکنید زیرا قطعا از ناحیه خدا در آن سرى بوده که بر عقلا پوشیده نیست و آن اینکه: از آثار بنى امیه در ساختمان آن چیزى باقى نماند».

مسجد شریف نبوى شب جمعه اول ماه رمضان سال 654 ه بعد از نماز تراویح (نماز مستحبى ماه رمضان) به وسیله فراش ابو بکر مراغى که چراغ از دستش افتاده بود آتش گرفت، سقف و دیوارهاى آن سوخت و سربهاى آن آب گردید، و این آتش سوزى پیش از خوابیدن مردم صورت گرفته بود، و از این آتش سوزى سقف حجره شریفه نیز طعمه حریق گردید و در میان آن فرو ریخت!!

شعراء در این باره شعرها گفتند و گویا «ابن تولو المغربى» از ابیات یاد شده «جزار» چنین پاسخ گفته است:

«به روافض (شیعه‌هاى) مدینه بگو: چه چیز شما را وادار می‌کند که در مذمت کردن، از سفیهان پیروى کنید؟ حرم پیامبر اکرم آتش نگرفت مگر به خاطر آنکه شما در آن صحابه رسول خدا را مذمت می‌کردید!!»

ابن حجه در «الخزانه» صفحه 338 گفته است که او در سال 601 متولد شده و درسال 672 ه در مصر وفات کرده است.

و ابن کثیر در «البدایة و النهایة» روز و ماه وفاتش را نیز ذکر کرده و گفته است:او در دوازدهم شوال سال 672 ه فوت کرده است.

و تمام مورخان ولادت و وفاتش را اینطور نوشته‌اند مگر صاحب «شذرات الذهب» فوت او را در سال 679 ه دانسته و گفته است: «او در شوال سال 679 ه فوت کرده و سنش در آن وقت 76 سال یا همانند آن بوده و در «قرافه» دفن شده است».
و در هر صورت خدا داناتر است.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 662

متن عربی

الشاعر

یحیى بن عبد العظیم بن یحیى بن محمد بن علیّ جمال الدین أبو الحسین الجزّار المصری، أحد شعراء الشیعة المنسیّین، و لقد شذّت عن ذکره معاجم السلف بالرغم من اطّراد شعره فی کتب الأدب و فی المعاجم أیضاً استطراداً متحلّیاً بالجزالة و البراعة،

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 663

فإن غفل عن تاریخه المترجمون فقد عقد هو لنفسه ترجمة ضافیة الذیول، خالدة مع الدهر، فلم یترک لمن یقف على شعره ملتحداً عن الاعتراف له بالعبقریّة و النبوغ، و الإخبات إلیه بالتقدّم فی التوریة و الاستخدام.

قال ابن حجّة فی الخزانة «1»: تعاصر هو و السرّاج الورّاق و الحمّامی، و تطارحوا کثیراً و ساعدتهم صنائعهم و ألقابهم فی نظم التوریة، حتى إنّه قیل للسرّاج الورّاق: لو لا لقبک و صناعتک لذهب نصف شعرک. و دون مقامه ما یوجد من جمیل ذکره فی الخزانة «2» لابن حجّة، و فوات الوفیات للکتبی (2/319)، و البدایة و النهایة لابن کثیر (13/293)، و شذرات الذهب (5/364)، و نسمة السحر للیمنی، و الطلیعة فی شعراء الشیعة للعلّامة السماوی، و قد جمع له شیخنا السماوی من شعره دیواناً یربو على ألف و مائتین و خمسین بیتاً؛ و کان له دیوان وصف بالشهرة فی معاجم السلف، و له أُرجوزة فی ذکر من تولّى مصر من الملوک و الخلفاء و عمّالها ذکرها له صاحب نسمة السحر، فقال: مفیدة، فکأنّها توجد فی مکتبات الیمن، و قد وقف علیها صاحب النسمة، و من شعره قوله فی رثاء الإمام السبط علیه السلام فی تمام المتون للصفدی «3» (ص 156) و غیره:

و یعود عاشورا یُذکّرنی             رزءَ الحسین فلیت لم یعُدِ

یومٌ سیبلى حین أذکره             أن لا یدور الصبر فی خلدی‏

یا لیت عیناً فیه قد کُحِلتْ             فی مرود لم تنجُ من رمدِ

و یداً به لشماتةٍ خُضِبتْ             مقطوعةٌ من زندها بیدی‏

أما و قد قُتل الحسینُ به             فأبو الحسین أحقّ بالکمدِ

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 664

و له فی حریق الحرم النبویِّ قوله:

لا تعبأوا أن یحترق فی طیبةٍ             حرمُ النبیِّ بقول کلِّ سفیهِ‏

للَّه فی النارِ التی وقعت به             سرٌّ عن العقلاء لا یخفیهِ‏

إذ لیس تبقی فی فناه بقیّةً             ممّا بنته بنو أُمیّة فیهِ‏

 

احترق المسجد الشریف النبویّ لیلة الجمعة أوّل لیلة من شهر رمضان سنة (654) بعد صلاة التراویح، على ید الفرّاش أبی بکر المراغی بسقوط ذبالة من یده فأتت النار على جمیع سقوفه، و وقعت بعض السواری و ذاب الرصاص و ذلک قبل أن ینام الناس، و احترق سقف الحجرة الشریفة و وقع بعضه فیها، و قال فیه الشعراء شعراً، و لعلّ ابن تولو المغربی أجاب عن أبیات المترجم المذکورة بقوله:

قل للروافضِ بالمدینةِ ما لکم             یقتادکم للذمِّ کلُّ سفیهِ‏

ما أصبح الحرمُ الشریفُ محرّقاً             إلّا لذمِّکمُ الصحابةَ فیهِ‏

 

کانت بین شاعرنا- الجزّار- و بین السرّاج الورّاق مداعبة، فحصل للسرّاج رمد فأهدى الجزّار له تفّاحاً و کمثرى، و کتب مع ذلک:

أکافیکَ عن بعض الذی قد فعلته             لأنّ لمولانا علیَّ حقوقا

بعثتُ خدوداً مع نهودٍ و أعیناً             و لا غرو أن یجزی الصدیقُ صدیقا

و إن حال منک البعضُ عمّا عهدته             فما حال یوماً عن ولاک وثوقا

بنفسجُ تلک العینِ صار شقائقاً             و لؤلؤُ ذاک الدمعِ عاد عقیقا

و کم عاشقٍ یشکو انقطاعک عندما             قطعتَ على اللذات منه طریقا

فلا عدمتکَ العاشقون فطالما             أقمت لأوقات المسرّة سوقا

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 665

و ذکر له ابن حجّة «1» قوله مورّیاً فی صناعته:

ألا قل للذی یسأ             ل عن قومی و عن أهلی‏

لقد تسأل عن قومٍ             کرامِ الفرعِ و الأصلِ‏

تُرجّیهم بنو کلبٍ             و تخشاهم بنو عجلِ‏

 

و مثله قوله:

إنِّی لمن معشرٍ سفکُ الدماءِ لهم             دأبٌ و سل عنهمُ إن رُمتَ تصدیقی‏

تضی‏ء بالدمِ إشراقاً عراصُهمُ             فکلُّ أیّامِهم أیّامُ تشریقِ‏

 

و مثله قوله:

أصبحتُ لحّاماً و فی البیت لا             أعرفُ ما رائحة اللحمِ‏

و اعتضت من فقری و من فاقتی             عن التذادِ الطعمِ بالشمِ‏

جهلته فقراً فکنت الذی             أضلّه اللَّهُ على علمِ‏

 

و ظریف قوله:

کیف لا أشکر الجزارةَ ما عش             تُ حفاظاً و أرفض الآدابا

و بها صارتِ الکلابُ ترجّی             نی و بالشعر کنت أرجو الکلابا

 

و مثله قوله:

معشرٌ ما جاءهمْ مسترفدٌ             راح إلّا و هو منهم معسرُ

أنا جزّارٌ و هم من بقرٍ             ما رأونی قطُّ إلّا نفروا

 

کتب إلیه الشیخ نصیر الدین الحمّامی مورّیاً عن صنعته:

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 666

و مذ لزمت الحمّام صرت بها             خلّا یُداری من لا یُداریه‏

أعرفُ حرَّ الأشیا و باردَها             و آخذُ الماء من مجاریه‏

 

فأجابه أبو الحسین الجزّار بقوله:

حسنُ التأنّی ممّا یعینُ على             رزق الفتى و الحظوظ تختلفُ‏

و العبدُ مذ صار فی جزارته             یعرف من أین تُؤکل الکتفُ‏

 

و له فی التوریة قوله:

أنت طوّقتنی صنیعاً و أسمع             تک شکراً کلاهما ما یضیعُ‏

فإذا ما شجاک سجعی فإنِّی             أنا ذاک المطوّق المسموعُ‏

 

و من لطائفه ما کتب به إلى بعض الرؤساء و قد منع من الدخول إلى بیته:

أ مولای ما من طباعی الخروجُ             و لکن تعلّمته من خمولِ‏

أتیت لبابِک أرجو الغنى             فأخرجنی الضربُ عند الدخولِ‏

 

و من مجونه فی التوریة قوله فی زواج والده:

تزوّج الشیخ أبی شیخةً             لیس لها عقلٌ و لا ذهنُ‏

لو برزت صورتها فی الدُجى             ما جسرت تبصرها الجنُ‏

کأنَّها فی فرشها رمّةٌ «1»             و شَعرها من حولها قطنُ‏

و قائل لی قال ما سنُّها             فقلت ما فی فمِها سنُ‏

 

و له قوله فی داره:

و دارُ خرابٍ بها قد نزل             ت و لکن نزلت إلى السابعه‏

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 667

طریقٌ من الطرقِ مسلوکةٌ             محجّتُها للورى شاسعه‏

فلا فرق ما بین أنّی أکونُ             بها أو أکونُ على القارعه‏

تساررُها هفواتُ النسیمِ             فتصغی بلا أُذنٍ سامعه‏

و أخشى بها أن أُقیمَ الصلاةَ             فتسجدُ حیطانُها الراکعه‏

إذا ما قرأتُ إذا زلزلتْ             خشیتُ بأن تقرأَ الواقعه‏

 

و له فی بعض أدباء مصر- کان شیخاً کبیراً ظهر علیه جرب فالتطخ بالکبریت- قوله ذکره له ابن خلکان فی تاریخه «1» (1/67).

أیّها السیّد الأدیب دعاءً             من محبٍّ خالٍ من التنکیتِ‏

أنت شیخٌ و قد قربتَ من النا             ر فکیف ادّهنت بالکبریتِ‏

 

و له قوله:

مَن مُنصفی من معشرٍ             کثروا علیَّ و أکثروا

صادقتُهمْ و أرى الخرو             جَ من الصداقةِ یعسرُ

کالخطِّ یسهلُ فی الطرو             سِ و محوُه یتعذّرُ

و إذا أردتَ کشطتَهُ             لکنّ ذاک یؤثِّرُ

 

و من قوله فی الغزل:

بذاک الفتورِ و هذا الهَیَفْ             یهونُ على عاشقیکَ التلفْ‏

أطرت القلوبَ بهذا الجمالِ             و أوقعتها فی الأسى و الأسفْ‏

تکلّفَ بدرُ الدجى إذ حکى             محیّاک لو لم یَشِنْهُ الکلفْ‏

و قام بعذری فیک العذارُ             و أجرى دموعیَ لمّا وقفْ‏

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 668

و کم عاذلٍ أنکرَ الوجدَ فیک             علیَّ فلمّا رآک اعترفْ‏

و قالوا به صلفٌ زائدٌ             فقلت رضیت بذاک الصلفْ‏

لئن ضاع عمریَ فی من سواک             غراماً فإنّ علیک الخلفْ‏

فهاک یدی إنَّنی تائبٌ             فقلْ لی عفا اللَّهُ عما سلفْ‏

بجوهرِ ثغرِک ماءُ الحیاةِ             فما ذا یضرُّک لو یُرتشَفْ‏

و لم أَرَ من قبلِهِ جوهراً             من البهرمانِ «1» علیه صدفْ‏

أُکاتِمُ وجدیَ حتى أراک             فیعرفُ بالحالِ لا من عرفْ‏

و هیهات یخفى غرامی علیک             بطرفٍ همى و بقلبٍ رجفْ‏

 

و منه قوله:

حمت خدّها و الثغر عن حائمٍ شجٍ             له أملٌ فی مورد و مورّدِ

و کم هام قلبی لارتشاف رضابها             فأعرفُ عن تفصیلِ نحو المبرّدِ

 

و من بدیع غزله قوله:

و ما بی سوى عینٍ نظرتُ لحسنِها             و ذاک لجهلی بالعیونِ و غرّتی‏

و قالوا به فی الحبِّ عینٌ و نظرةٌ             لقد صدقوا عین الحبیبِ و نظرتی‏

 

و له قوله یرثی حماره:

ما کلُّ حینٍ تنجح الأسفارُ             نفقَ «2» الحمار و بادتِ الأشعارُ

خرجی على کتفی و ها أنا دائرٌ             بین البیوتِ کأنَّنی عطّارُ

ما ذا علیَّ جرى لأجلِ فراقِهِ             و جرت دموعُ العینِ و هی غزارُ

لم أنسَ حدّةَ نفسِهِ و کأنَّه             من أن تسابقَه الریاحُ یغارُ

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 669

و تخالُه فی القفرِ جنّا طائراً             ما کلُّ جنٍّ مثله طیّارُ

و إذا أتى للحوض لم یخلع له             فی الماء من قبل الورود عذارُ

و تراه یحرسُ رجلَهُ من زلّةٍ             برشاشِها یتنجّسُ الحضّارُ

و یلینُ فی وقتِ المضیقِ فیلتوی             فکأنَّما بیدیک منه سوارُ

و یشیرُ فی وقتِ الزحامِ برأسِهِ             حتى یحیدَ أمامه النظّارُ

لم أدرِ عیباً فیه إلّا أنَّه             مع ذا الذکاءِ یقال عنه حمارُ

و لقد تحامتْهُ الکلابُ و أحجمتْ             عنه و فیه کلُّ ما تختارُ

راعت لصاحبه عهوداً قد مضت             لمّا علمن بأنَّه جزّارُ

 

و قال فی موت حمار صدیق له:

مات حمارُ الأدیبِ قلتُ لهمْ             مضى و قد فات منه ما فاتا

من مات فی عزِّه استراح و من             خلّف مثل الأدیب ما ماتا

 

و له قوله:

لا تَعِبْنی بصنعةِ القصّابِ             فهی أذکى من عنبر الآدابِ‏

کان فضلی على الکلاب فمذ صر             تُ أدیباً رجوت فضل الکلابِ‏

 

کان کمال الدین عمر بن أحمد بن العدیم «1» إذا قدم مصر یلازمه أبو الحسین الجزّار، فقال بعض أهل عصره حسداً علیه:

یا ابن العدیم عدمت کلّ فضیلةٍ             و غدوت تحمل رایة الإدبارِ

ما إن رأیتُ و لا سمعتُ بمثلِها             نفسٌ تلذُّ بصحبة الجزّارِ

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 670

قال الصفدی فی تمام المتون «1» (ص 181)- بعد ذکره قول هارون الرشید: إنَّ الکریم إذا خادعته انخدعا-: ذکرت هنا قضیّة جرت لأبی الحسین الجزّار، و هی أنّه توجّه الجزّار إلى ابن یعمور بالمحلّة و أقام عنده مدّة، ثمّ إنَّه أعطاه و ردّه و جاء لیودِّعه، فاتّفق أن حضر فی ذلک الوقت وکیل ابن یعمور على أقطاعه، فقال له: ما أحضرت؟ قال کذا و کذا دراهم، فقال: أعطه الخزندار. فقال: کذا و کذا غلّة. فقال: احملها إلى الشونة، قال: کذا و کذا خروف. فقال: اعطها الجزّار. فقام الجزّار و قبّل الأرض و قال: یا مولانا: کم و کم تتفضّل؛ فتبسّم ابن یعمور و انخدع و قال: خذها.

و ذکر له الصفدی فی تمام المتون شرح رسالة ابن زیدون «2» (ص 35) من أبیات له:

و حقّک ما لیَ من قدرةٍ             على کشف ضرّیَ إذ مسّنی‏

فکم أخذتنی عیونُ الظبا             ءِ و بعد الإنابة من مأمنی‏

 

و فی (ص 46) من تمام المتون «3» قوله:

أُطیل شکایاتی إلى غیرِ راحمٍ             و أهل الغنى لا یرحمون فقیرا

و أشکر عیشی للورى خوف شامتٍ             کذا کلّ نحسٍ لا یزال شکورا

 

و له فی تمام المتون «4» (ص 212) قوله:

لست أنسى و قد وقفت فأنشد             ت قصیداً تفوقُ نظمَ الجمانِ‏

کلُّ بیت یُزری على خلفِ الأح             مرِ بالحسن و هو شیخ ابن هانی‏

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 671

ببدیعٍ یحار فی نظمِه الطا             ئیُّ بل مسلمٌ صریع الغوانی‏

و مدیحٍ ما نال جودته قد             ماً زیاد فی خدمة النعمانِ‏

قمت وسط الإیوانِ بین یدی مل             ک تسامى على أنوشروانِ‏

 

و له فی تمام المتون «1» (ص 220) قوله:

و لقد کسوتک من قریضی حلّةً             جلّت عن التلفیق و الترقیعِ‏

حسنتْ برقمٍ من جلالِک فاغتدتْ             کالروضِ فی التسهیمِ و الترصیعِ‏

 

و ذکر فی تمام المتون «2» (ص 226) قوله:

أُحمّل قلبی کلّ یوم و لیلة             هموماً على من لا أفوزُ بخیرِه‏

کما سوّد القصّارُ فی الشمسِ وجهَهُ             حریصاً على تبییض ثوبٍ لغیرِه‏

 

قال ابن حجّة فی الخزانة «3» (ص 338): ولد سنة (601) و توفّی (672) بمصر، و زاد فیه ابن کثیر فی البدایة و النهایة «4» یوم وفاته و شهره: ثانی عشر شوّال، و هکذا أرّخ ولادته و وفاته من أرّخهما من المؤلِّفین، غیر أنَّ صاحب شذرات الذهب شذَّ عنهم و عدّه ممّن توفّی سنة (679) و قال: توفّی فی شوّال و له ستٌّ و سبعون سنة أو نحوها و دفن بالقرافة «5». و اللَّه العالم.