اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۱۶ آبان ۱۴۰۳

اشعار حافظ برسی در مدح پیامبر(ص)

متن فارسی

حافظ برسی سروده‌های پاکیزه‌ای دارد که بیشتر -و شاید همه آنها- در ستایش پاک‏ترین پیامبران است و دودمان پاکیزه او- درودهای خدا بر ایشان- واژه حافظ را نام شعری خود گردانیده و از میان سروده‌هایش که بزرگ‏ترین پیامبران- درود و آفرین خدا بر او و خاندانش- را می‌ستاید جائی است که گوید:

(2) «چشم‏انداز خاوران را تو فروغ بخشیدی
و دانش منطق (یا خود سخن) در گرو نطق و گفتار تو است.
تو بودی و آدم در کار نبود
زیرا تو پیش از او پدید آمدی.» «4»

که در این بیت -به گونه‌ای سربسته- سخنی را باز می‌نماید که از پیامبر(ص) رسیده: «من از همه مردمان زودتر آفریده و دیرتر برانگیخته گردیدم.» «5»
که آن را کسانی از گزارشگران آورده‌اند همچون: ابن سعد در «طبقات» و طبری در تفسیر خود ج 21 ص 79 و بونعیم در «الدلائل نشانه‌ها- ج 1 ص 6» و ابن کثیر در تاریخ خود ج 2 ص 307 و غزالی در «المضنون آنچه باید دریغ داشت» کوچک که در کنار «الانسان الکامل» چاپ شده- ج 2 ص 97- و سیوطی در «الخصائص الکبری ویژگی‌های بزرگ‏تر ج 1 ص 3» و زرقانی در نامه روشنگر «مواهب بخشش‏ها ج 3 ص 164»

در داستان معراج نیز آمده است (که خدا به پیامبر گفت): «تو بنده و پیک منی که از همه پیامبران زودتر بیافریدیم «1» و دیرتر برانگیختم» «2» و هم از او- درود خدا بر وی و خاندانش باد- رسیده که گفت: «نخستین چیزی که خدا بیافرید فروغ من بود.» «3»

این سخن دیگر را نیز چندان- با زنجیره‌های درست- از زبان پیامبر آورده‌اند که نمی‌توان گفتار او- (ص)- ندانست «4»: «من آن گاه پیامبر بودم که هنوز آدم میان آب و گل بود «5»» یا «میان روان و کالبد» یا «میان آفرینش و دمیده شدن جان در وی»
«اگر تو نبودی نه پدیده‌ها آفریده می‌شدند
و نه خاور و باختر هویدا می‌گشت»
و این جا نیز سربسته سخنی را باز می‌نماید که گروهی از راه پسر عباس آورده‌اند- همچون حاکم در «المستدرک ج 2 ص 615» و نیز بیهقی و طبرانی و سبکی و قسطلانی و عزامی و بلقینی و زرقانی و جز آنان- که گفت: خداوند به عیسی- درود بر او- الهام کرد که ای عیسی به محمد بگرو و کسانی از پیروانت را که او را دریابند بفرمای تا به او بگروند که اگر محمد نبود آدم را نمی‌آفریدم و اگر محمد نبود بهشت و دوزخ را نمی‌آفریدم «1»

از زبان عمر- پسر خطاب- نیز گزارش شده که گفت: فرستاده خدا- (ص)- گفت: چون آدم آن لغزش را کرد گفت: پروردگارا! تو را به محمد سوگند که مرا بیامرز، خدا گفت: ای آدم! محمد را چگونه شناختی با اینکه او را نیافریده‌ام گفت پروردگارا! از این روی که چون مرا با دست توانای خویش آفریدی و از روان خود در من دمیدی سر برداشتم و تخت گاه جهان نهان را نگریستم که بر پایه‌های آن نوشته بود: خدائی جز خدای یکتا نیست و محمد برانگیخته خدا است «2». پس دانستم تو تنها نام کسی را بر نام خویش می‌افزائی که از همه آفریدگانت دوست‏تر داری. خدا گفت ای آدم! راست گفتی به راستی او دوست‏ترین آفریدگان است نزد من، مرا بحق او بخوان که آمرزیدمت و اگر محمد نبود تو را نمی- آفریدم.
«میم تو مفتاح (کلید) سراسر هستی است. «3»
و میم تو به منتهی (پایان وجود) وابستگی دارد.
ای خاتم (بازپسین) پیامبران
تا چنان مرزی از برتری پرتو افشاندی که هیچ کس به آن نرسد.
تو برای ما اول (آغاز) و آخر (انجام) هستی
و باطن (نهان) ظاهرت (آشکارت) پیشینه دارتر است.»

که در این سروده‌ها بازنمائی کوتاهی نیز هست از نام‏های بزرگوار او- فاتح (گشاینده) خاتم (به پایان برنده) اول، آخر، ظاهر، باطن، بنگرید به «المواهب» از زرقانی ج 3 ص 164- 163-
«از هر چه ستایشگران منش تو را گویند برتری
– هر چند که آنان سخن دراز کنند-
سرمایه درونی تو- در پیرامون آفریدگان- چون سرائی است
که رازهای نهفته آنان را در بر می‌گیرد.
روان تو از برین جهان آسمانی است
هر چه را آفریده می‌شود- با فرمان پروردگار- فرود می‌آرد
بوی خوش تو در میان پدیده‌ها روان است
و هر کس- به اندازه خویش- بهره‌ای از آن می‌گیرد.
دل‏های همه مردمان مهر تو را دارد
و گردن هر کس رشته- دوستی و پیروی- تو بر آن افکنده شده
سرچشمه نیکو کاری‌های تو- در میان جهانیان-
با همه جوی‌های پر رازش به جوشش می‌پردازد.
بازمانده نشانه‌های روشنت
بر پیشانی آفرینش می‌درخشد
موسی- هم سخن خدا- و تورات او
– چون به گفتار آیند- مردم را به تو راه می‌نمایند. «1»
و عیسی و انجیل (مژده) نوید دادند
که تو- احمد- ستوده‌ترین آفریدگانی «2»
ای ارمغان مهربانی خداوند برای جهانیان!
وای آن که اگر نبود دیگران آفریده نمی‌شدند!
تو چهره درخشان بزرگی‌ها هستی
– و رخسار تابناک زیبائی‌ها-
(3) تو درستکاری و تو زینهاری
و توئی که گره‌ها را می‌گشائی
(4) رجب به سوی تو آمده و آن هم با گردنی که گناهان بر آن سنگینی
می‌کند، می‌شود- از این گرانبار- رهائی‌اش بخشی؟»

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏7، ص: 55

متن عربی

و من شعره یمدح به النبیّ الأعظم صلى الله علیه و آله و سلم قوله:

أضاءَ بک الأُفُقُ المشرقُ             و دان لمنطقِکَ المنطقُ‏

و کنتَ و لا آدمٌ کائناً             لأنَّک من کونه أسبقُ‏

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏7، ص: 56

أشار بهذا البیت إلى ما

جاء عنه صلى الله علیه و آله و سلم من قوله: «کنت أوّل الناس فی الخلق و آخرهم فی البعث».

أخرجه «1» ابن سعد فی الطبقات، و الطبری فی تفسیره (21/79)، و أبو نعیم فی الدلائل (1/6)، و ذکره ابن کثیر فی تاریخه (2/307)، و الغزالی فی المضنون الصغیر هامش الإنسان الکامل (2/97) و السیوطی فی الخصائص الکبرى (1/3)، و الزرقانی فی شرح المواهب (3/164).

 

و فی حدیث الإسراء: إنَّک عبدی و رسولی و جعلتک أوّل النبیّین خلقاً و آخرهم بعثاً «2».

و جاء عنه صلى الله علیه و آله و سلم: «أوّل ما خلق اللَّه نوری» «3».

و تواتر عنه صلى الله علیه و آله و سلم من طرق صحیحة: «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطین. أو: بین الروح و الجسد. أو: بین خلق آدم و نفخ الروح فیه».

و لولاک لم تخلق الکائنات             و لا بان غربٌ و لا مشرقُ‏

 

أشار به إلى ما أخرجه «4» الحاکم فی المستدرک (2/615) و البیهقی، و الطبرانی، و السبکی، و القسطلانی، و العزامی، و البلقینی، و الزرقانی و غیرهم من طریق ابن عبّاس قال: أوحى اللَّه إلى عیسى علیه السلام: یا عیسى آمن بمحمد و أمر من أدرکه من أمّتک أن یؤمنوا به، فلو لا محمد ما خلقت آدم، و لولا محمد ما خلقت الجنّة و لا النار.

و من طریق عمر بن الخطّاب قال: قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم: «لمّا اقترف آدم

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏7، ص: 57

الخطیئة قال: یا رب أسألک بحقِّ محمد لمّا غفرت لی. فقال اللَّه: یا آدم و کیف عرفت محمداً و لم أخلقه؟ قال: یا رب لأنَّک لمّا خلقتنی بیدک و نفخت فیَّ من روحک رفعت رأسی فرأیت على قوائم العرش مکتوباً لا إله إلّا اللَّه محمد رسول اللَّه، فعلمت أنّک لم تضف إلى اسمک إلّا أحبَّ الخلق إلیک. فقال اللَّه: صدقت یا آدم إنَّه لأحبُّ الخلق إلیَّ ادعنی بحقّه قد غفرت لک. و لولا محمد ما خلقتک».

فمیمُکَ مفتاحُ کلِّ الوجودِ             و میمک بالمنتهى یغلقُ‏

تجلّیتَ یا خاتمَ المرسلین             بشأوٍ من الفضلِ لا یُلحَقُ‏

فأنت لنا أوّلٌ آخرٌ             و باطنُ ظاهرِکَ الأسبقُ‏

 

فی هذه الأبیات إشارة إلى أسمائه الشریفة: الفاتح، الخاتم، الأوّل، الآخر، الظاهر، الباطن. راجع شرح المواهب للزرقانی (3/163، 164).

تعالیتَ عن صفةِ المادحین             و إن أطنبوا فیک أو أغمقوا

فمعناکَ حول الورى دارةٌ             على غیبِ أسرارِها تحدقُ‏

و روحُکَ من ملکوتِ السماءِ             تنزّلُ بالأمرِ ما یُخلقُ‏

و نشرُکَ یسری على الکائنات             فکلٌّ على قدرِه یعبقُ‏

إلیک قلوبُ جمیعِ الأنامِ             تحنُّ و أعناقُها تعنقُ‏

و فیضُ أیادیک فی العالمین             بأنهارِ أسرارِها یدفَقُ‏

و آثارُ آیاتِکَ البیِّناتِ             على جبهاتِ الورى تشرقُ‏

فموسى الکلیمُ و توراتُهُ             یدلّان عنک إذا استنطقوا

و عیسى و إنجیلُه بشّرا             بأنَّک أحمدُ من یُخلقُ‏

فیا رحمةَ اللَّهِ فی العالمینَ             و من کان لولاه لم یُخلَقوا

لأنَّک وجهُ الجلالِ المنیر             و وجهُ الجمالِ الذی یشرقُ‏

و أنت الأمینُ و أنت الأمانُ             و أنت ترتِّق ما یُفتَقُ‏

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏7، ص: 58

أتى رجبٌ لک فی عاتقٍ             ثقیلِ الذنوبِ فهل تعتقُ؟