اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۷ خرداد ۱۴۰۲

اشعار حسان و آیات فضیلت حضرت علی(ع)

متن فارسی

و شعر دیگرى از حسان درباره على (ع)
ابو المظفر سبط ابن جوزى حنفى اشعار زیر را در ص 10 تذکره خود نقل کرده است:

– کیست آنکه در حال رکوع انگشتر خود را به فقیر بخشید و پنهان داشت؟
– و چه کسى شب در بستر محمّد (ص) خوابید تا محمّد شبانه آهنگ غار کند؟
– و چه کسى در نه آیه قرآن مؤمن خطاب شده است «1»

در بیت اوّل اشاره به داستان مشهور می کند، آنجا که حضرت على (ع) در حال رکوع انگشتر خود را به فقیر بخشید و درباره اش این آیه نازل شد:
إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ‏«2»
و شرح این آیه بیاید.
و شعر دوم اشاره به حدیثى است که امّت اسلامى به نقل آن اتفاق دارند که: على برد سبز رنگ پیامبر خدا (ص) را پوشید و در بستر حضرت خوابید تا او از دست مشرکین فرار کند و خود را فداى پیغمبر نمود و بدین مناسبت این آیه نازل شد:
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه «1»
و به طوریکه در شرح نهج البلاغه ج 3 ص 270 مذکور است، ابو جعفر اسکافی گفته:
داستان در بستر رسول اکرم (ص) خوابیدن حضرت على به تواتر ثابت شده و جز دیوانه یا بى دین آنرا انکار نمی کند و همه مفسرین روایت نموده اند که آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی‏ تا آخر آیه در شب خوابیدن حضرت على (ع) جاى حضرت رسول (ص) و در باره على (ع) نازل شده است.
ثعلبى در تفسیرش روایت کند که: چون پیامبر خدا (ص) اراده هجرت به سوى مدینه را فرمود، على (ع) را در مکه به جاى خود گذارد تا دیون پیامبر و ودایعى که خدمت حضرت گذارده بودند رد کند؛ و در شب خروج به سوى غار، در حالیکه مشرکین اطراف خانه را گرفته و قصد کشتن حضرت را داشتند، به على امر فرمود که در بستر او بخوابد، امر کرد: برد سبز حضرمى مرا به خود پیچ و در بستر من بخواب یقین بدان که از ناحیه مشرکین بتو آسیبى نخواهد رسید انشاء اللّه.
على (ع) به دستور حضرت عمل کرد و در نتیجه خداوند به جبرئیل و میکائیل وحى فرستاد که: من بین شما دو، برادرى افکندم و عمر یکى از شما دو نفر، طولانی تر از دیگرى است اینک کدامیک از شما برادر خود را بر خود مقدم میدارد؟ هر دو طول زندگى را اختیار نمودند، سپس خداوند وحى فرستاد که:
چرا شما مثل على (ع) نبودید، من بین او و محمّد (ص) عقد برادرى بستم، در جاى پیغمبر خوابید و جان خود را براى فدا نمودن آماده ساخت و او را بر خود مقدّم داشت، فرود آئید و او را از دست دشمنان حفظ کنید.
هر دو فرود آمدند، جبرئیل نزد سر حضرت على (ع) و میکائیل نزد پاى او نشستند جبرئیل بانگ زد:
بخّ بخّ من مثلک یا علىّ! یباهى اللّه تبارک و تعالى بک الملائکة. (مبارک باد! مبارک باد! کیست مانند تو اى على که خداوند به وجود تو بر ملائکه مباهات میفرماید).
و در حالیکه پیامبر خدا، روانه مدینه بود، خداوند این آیه را در شأن على (ع) نازل فرمود:
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه    – ابن عباس گوید که این، آیه در حال فرار کردن پیامبر (ص) با ابى بکر از دست مشرکین به سوى غار و خوابیدن حضرت على در جاى او نازل شد.
این حدیث ثعلبى را با همه طول و تفصیلش، غزالى در ج 3 ص 238 (احیاء العلوم) نقل کرده است. و گنجى در (کفایة) ص 114 و صفورى در ج 2 ص 209 (نزهة المجالس) از حافظ نسفى روایت نموده، و ابن صباغ مالکى در ص 33 (فصول) خود و سبط ابن جوزى حنفى در ص 12 (تذکره) خود و شبلنجى در ص 86 (نور الابصار) این حدیث را روایت نموده اند.
در سه مصدر اخیر چنین آمده که:
ابن عباس گوید: أمیر مؤمنان (ع) شعرى که در آنشب سروده بود براى من بازگو فرمود که:
وقیت بنفسى خیر من وطی ء الحصا و اکرم خلق طاف بالبیت و الحجر
و بتّ اراعى منهم ما یسوؤنى و قد صبرت نفسى على القتل و الاسر
و بات رسول اللّه فى الغار آمنا و ما زال فى حفظ الاله و فى السّتر«1»
جان خود را براى بهترین شخصى که بر روى زمین پدید آمده، سپر قرار دادم.
او گرامی ترین انسانى بود که طواف خانه و حجر نمود.
در تمامى شب منتظر بودم که از مشرکین به من آسیبى برسد-
و خود را براى کشته شدن و اسیرى آماده ساخته بودم.
رسول خدا در آن شب با ایمنى در غار بسر برد و-
خداوند او را از دیده ها مخفى داشت و حفظ فرمود.
داستان لیلة المبیت (شب خوابیدن) در این کتابها آمده است: ج 1 ص 348 (مسند) احمد، ج 2 ص 99- 100 (تاریخ- طبرى) و ج 1 ص 312 (طبقات) ابن سعد، ج 2 ص 29 (تاریخ یعقوبى)، ج 2 ص 291 (سیره) ابن هشام، ج 3 ص 90 (العقد الفرید) ج 13 ص 191 (تاریخ) خطیب بغدادى، ج 2 ص 42 تاریخ ابن اثیر ج 1 ص 126 تاریخ أبى الفداء، ص 75 (مناقب) خوارزمى، ص 39 (الامتاع) مقریزى، ج 7 ص 338 (تاریخ) ابن کثیر، ج 2 ص 29 (السیرة الحلبیة.
از ابن عباس حدیث صحیحى نقل شده و عده زیادى از حفّاظ و راویان موثق حدیث، آنرا نقل نموده اند که اشاره به این واقعه دارد به ص 95 جلد اول ترجمه الغدیر مراجعه شود.
و همین واقعه به روایتى از امام حسن مجتبى (ع) نقل شده که:
در شب هجرت، أمیر المؤمنین (ع) جان خود را فداى رسول خدا نمود و شر مشرکین را از سر حضرت بر طرف نمود و خداوند هم این آیه را در شأن او نازل فرمود:
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه «1».
شعر سوّم اشاره به نه آیه فرموده که درباره أمیر المؤمنین (ع) نازل گردیده است، در این آیات مراد از مؤمن حضرت على (ع) است ولى ما به ده آیه واقف شدیم «2»و نمی دانیم چرا حسّان به نه آیه تخصیص داده است.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 84

متن عربی

 الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 84

و من شعر حسّان فی أمیر المؤمنین:

ذکر له أبو المظفر سبط ابن الجوزی الحنفیّ، فی تذکرته «5» (ص 10):

مَن ذا بخاتَمِهِ تصدّقَ راکعاً             و أسرّها فی نفسِهِ إسرارا

مَن کان باتَ على فراش محمد             و محمد أسرى یؤمُّ الغارا

مَن کان فی القرآن سُمِّیَ مؤمناً             فی تسعِ آیاتٍ تُلِینَ غِزارا «6»

فی البیت الأوّل: إیعازٌ إلى مأثرة تصدّقه- صلوات اللَّه علیه- بخاتمه للسائل راکعاً، و فیها نزل قوله تعالى: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا) «7» الآیة.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 85

و سنوقفک على بیانها فی شرح البیت الثالث إن شاء اللَّه تعالى.

و بثانی الأبیات: أشار إلى حدیث أصفقت الأمّة علیه من أنَّ علیّا علیه السلام لبس بُرد النبیِّ صلى الله علیه و آله و سلم الحضرمیَّ الأخضر، و نام على فراشه لیلة هرب النبیّ من المشرکین إلى الغار، و فداه بنفسه، و نزلت فیه: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ‏) «1».

قال أبو جعفر الاسکافی کما فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید «2» (3/270): حدیث الفراش قد ثبت بالتواتر؛ فلا یجحده إلّا مجنون أو غیر مخالط لأهل الملّة، و قد روى المفسِّرون کلّهم أنَّ قول اللَّه تعالى: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی‏) الآیة: نزلت فی علیّ لیلة المبیت على الفراش.

و روى الثعلبی فی تفسیره «3»: أنَّ النبیَّ صلى الله علیه و سلم لمّا أراد الهجرة إلى المدینة، خلّف علیّ بن أبی طالب بمکّة لقضاء دیونه، و أداء الودائع التی کانت عنده، و أمر لیلة خرج إلى الغار و قد أحاط المشرکون بالدار أن ینام على فراشه، و قال له: «اتَّشح ببردی الحضرمیِّ الأخضر و نَمْ على فراشی، فإنَّه لا یصل منهم إلیک مکروهٌ إن شاء اللَّه تعالى».

ففعل ذلک علیٌّ علیه السلام، فأوحى اللَّه تعالى إلى جبرئیل و میکائیل: إنّی آخیت بینکما، و جعلت عمر أحدکما أطول من الآخر، فأیُّکما یؤثر صاحبه بالحیاة؟ فاختار کلاهما الحیاة، فأوحى اللَّه تعالى إلیهما: أ فلا کنتما مثل علیِّ بن أبی طالب؟! آخیت بینه و بین محمد فبات على فراشه یفدیه بنفسه و یؤثره بالحیاة، اهبطا إلى الأرض فاحفظاه من عدوّه. فنزلا، فکان جبرئیل عند رأسه و میکائیل عند رجلیه،

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 86

و جبرئیل ینادی: بخ بخ من مثلک یا علیُّ! یباهی اللَّه تبارک و تعالى بک الملائکة.

فأنزل اللَّه على رسوله و هو متوجِّهٌ إلى المدینة فی شأن علیّ (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ‏). و قال ابن عبّاس: نزلت الآیة فی علیّ حین هرب- رسول اللَّه- من المشرکین إلى الغار مع أبی بکر، و نام على فراش النبیّ.

و حدیث الثعلبیّ هذا رواه بطوله الغزالی فی إحیاء العلوم (3/238)، و الکنجی فی کفایة الطالب (ص 114)، و الصفوری فی نزهة المجالس (2/209) نقلًا عن الحافظ النسفی. و رواه ابن الصبّاغ المالکیّ فی فصوله (ص 33)، و سبط ابن الجوزی الحنفی فی تذکرته (ص 21) و الشبلنجی فی نور الأبصار (ص 86). و فی المصادر الثلاثة الأخیرة: قال ابن عبّاس: أنشدنی أمیر المؤمنین شعراً قاله فی تلک اللیلة:

وقیتُ بنفسی خیرَ من وَطِئ الحصى             و أکرمَ خلْقٍ طافَ بالبیتِ و الحِجْرِ

و بتُّ أُراعی منهمُ ما یسوؤنی             و قد صَبَرَتْ نفسی على القتلِ و الأسرِ

و باتَ رسولُ اللَّهِ فی الغارِ آمناً             و ما زالَ فی حفظ الإلهِ و فی السترِ «1»

و یوجد حدیث لیلة المبیت فی مسند أحمد (1/348)، تاریخ الطبری (2/99- 101)، الطبقات لابن سعد (1/212)، تاریخ الیعقوبی (2/29)، سیرة ابن هشام (2/291)، العقد الفرید (3/290)، تاریخ الخطیب البغدادی (13/191)، تاریخ ابن الأثیر (2/42)، تاریخ أبی الفدا (1/126)، مناقب الخوارزمی (ص 75)، الإمتاع للمقریزی (ص 39)، تاریخ ابن کثیر (7/338)، السیرة الحلبیّة (2/29) «2».

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 87

و یوجد الإیعاز إلى هذه المأثرة فی حدیث صحیح عن ابن عبّاس، أخرجه جمعٌ من الحفّاظ الأثبات، راجع ما مرّ (1/50 و 51)، و هی مرویّة فی حدیث عن الإمام السبط الحسن و قال: بات أمیر المؤمنین یحرس رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم من المشرکین، و فداه بنفسه لیلة الهجرة حتى أنزل اللَّه فیه: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ‏) «1».

البیت الثالث: أشار به إلى الآیات التسع النازلة فی أمیر المؤمنین التی سُمِّی فیها مؤمناً، و نحن وقفنا من تلک على عشر «2» آیات، و لم نعرف خصوص التسع المراد لحسّان فی قوله