اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۱۹ آبان ۱۴۰۳

تبعید عبدالرحمن جمحی توسط عثمان

متن فارسی

تبعید عبد الرحمن جمحی

عبد الرحمن بن حنبل جمحی در شمار کسانی است که توسط عثمان تبعید شده اند. یعقوبی مینویسد”: عبد الرحمن یار پیامبر خدا (ص) به قموس از توابع خیبر تبعید شد. علت این که (عثمان) او را تبعید کرد این بود که اطلاع یافت کارهای ناپسند پسر و دائیش را تقبیح نموده و خودش را هجو کرده است”. علائی از قول مصعب، و ابو عمر در کتاب ” استیعاب ” آورده اند که وقتی عثمان پانصد هزار درهم را که خمس آفریقای اسلامی بود به مروان بخشید عبد الرحمن (بن حنبل جمحی) چنین سرود: سوگند به خدای یگانه، سوگندی بجد و تاکید که خدا هیچ کاری را بیهوده و بی ثمر نگذاشته است، بلکه (حتی) تو را مایه آزمایش ما ساخته است تا ما را بوسیله تو بیازماید یا ترا از آزمایش درآورد تو آن تبعید شده ی پیامبر (ص) را بخواندی و مقرب خویش گردانیدی و این بر خلاف رویه و قرار مصطفی (ص) است. خویشاوندانت را به حکومت بر خداپرستان گماشتی و این بر خلاف رویه گذشتگان (ابوبکر و عمر) است. و یک پنجم غنیمت را به مروان بخشیدی و بدینسان او را بر دیگران فضیلت نهادی و مراتع اطراف مدینه را قرق کردی و درآمدی را که (ابو موسی) اشعری از اموال عمومی آورده بود به نزدیکانت دادی. آن دو امین (ابوبکر و عمر) براستی راه روشن (طرز حکومت اسلامی) را که مایه هدایت به رضای ایزد است باز نمودند و بر اثر آن حتی یک درهم بناروا و بغصب از کسی نستاندند و نه یکدرهم بهوای دل (و نه بر وفق قانوناسلام) به کسی دادند.

پس دستور داد تا او را در خیبر زندانی کردند. مرزبانی در معجم الشعراء از قول او در زندان چنین سروده است: اززنجیرهای گران و تنگی که در خیبر بر اندامم هست به خدا شکایت می برم و نه بر مردم- البته باستثنای ابو الحسن (علی بن ابیطالب ع) در خیبر و در اعماق” غموص ” که پنداری ژرف ترین گودهاست. آیا اگر سخن حقی بزبان آورده یا برعایت حقی خوانده باشم باید کشته شوم؟ در آنصورت و هر گاه هر حق خوانی بمیرد چه کسی برای حق برجا میماند؟ از زندان برای علی (ع)و عمار یاسر چنین نوشت: به علی و عمار- که در سر منزل دینشناسی اند وهمه باید بدانجا بشتابند بگو: هیچ نادانی را اگرچه سخت بیمار اعتقادی وروحی باشد بی آموزش وامگذارید و چندان بیاموزیدش تا به افتخار دین شناسی نائل آید.

جز شمشیر چیزی برایم نمانده است. و آن راسترو نیکوکار اگر در انجمن آن جماعت (عثمان و مخالفان علی ع) در دلائل و بهانه های محکومیتم بیداد نمایند میداند که من بیگناه و مظلومم. علی (ع) همچنان با عثمان در مورد آزادی عبد الرحمن صحبت میکرد تا بالاخره با این شرط موافقت کرد که در مدینه زندگی بکند. پس او را به خیبر تبعید کرد و در قلعه ای بنام ” قموص ” می زیست تا آنکه مسلمانان بر عثمان شوریده و از هر سوی کشوربطرفش سرازیر شدند. در اینوقت عبد الرحمن چنین سرود: اگر علی نمیبود، علی که خدا مرا بدستش از بند و زنجیر رهانید هرگز بهنگامی که غل و زنجیر بر اندامم فشار میاورد از کسی خواستار کمک برای رهائیم نمیشدم. جانم فدای علی باد که مرا از چنگ کافری که خدا را ندیده گرفته بود رهانید.

عبد الرحمن در جنگ صفین همراه علی (ع) بود. طبری میگوید: در نبردهای صفین عبد الرحمن بن حنبل این سرود رزمی را می خواند: اگر مرابکشید من ابن حنبل هستم من آنم که درمیان شما ” نعثل ” کنایه از عثمان. را هجو کردم. این یک تن از کسانی است که در آنزمان بمعرض آزار و فشار و شکنجه درآمده اند و در سیاه چال زندانبه بند و زنجیر کشیده شده اند. هیچ گناهی نکرده بودند و تنها جرمشان- بزعم حاکم و همدستانش- این بود که ” منکرات ” و کارهای خلاف اسلام را نکوهش ها مینموده و شیفته رویه و قوانین اسلام بوده اند. درباره دوستان و هم زبانشان بارها سخن گفته ایم و آن سخنان را در اینجا تکرار نمیکنیم. نظری به اشعار این صحابی عالیقدر کافی است که ایمان سرشارش و شیفتگی او را به رویه اسلامی و ضدیت را با انحراف و کافر منشی بنماید.

(الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ج 9 ص 90 تا 92)

متن عربی

47- تسییر الخلیفة عبد الرحمن الجمحی

عدّ ممّن سیّره الخلیفة عبد الرحمن بن حنبل الجمحی. قال الیعقوبی: سیّر عبد الرحمن صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلی القموس «1» من خیبر، و کان سبب تسییره إیّاه أنّه بلغه کرهه مساوئ ابنه و خاله، و أنّه هجاه.

و قال العلائی عن مصعب و أبو عمر فی الاستیعاب «2»: إنّه لمّا أعطی عثمان مروان خمسمائة ألف من خمس إفریقیة قال عبد الرحمن:

          و أحلف باللَّه جهد الیمین             ما ترک اللَّه أمراً سُدی

             و لکن جُعِلتَ لنا فتنةً             لکی نُبتلی بک أو تُبتلی

             دعوتَ الطریدَ فأدنیته             خلافاً لِما سنّه المصطفی

             و ولّیتَ قرباکَ أمرَ العباد             خلافاً لسنّة من قد مضی

             و أعطیت مروان خمس الغنیم            – آثرته و حمیت الحمی

             و مالًا أتاک به الأشعری             من الفی ء أعطیته من دنا

             فإنَّ الأمینینِ قد بیّنا             منارَ الطریق علیه الهدی

 

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 91

         فما أخذا درهماً غیلةً             و لا قسّما درهماً فی هوی «1»

 

فأمر به فحُبِس بخیبر، و أنشد له المرزبانی فی معجم الشعراء أنّه قال و هو فی السجن:

          إلی اللَّه أشکو لا إلی الناس ما عدا             أبا حسنٍ غلّا شدیداً أُکابدُه

             بخیبر فی قعر الغموص کأنَّها             جوانب قبرٍ أعمق اللحدّ لاحدُه

             أ إن قلتُ حقاً أو نشدتُ أمانة             قُتِلت؟ فمن للحقِّ إن مات ناشدُه؟

 

و کتب إلی علیّ و عمّار من الحبس:

          أبلغ علیّا و عمّاراً فإنّهما             بمنزلِ الرشدِ إنَّ الرشدَ مُبتدرُ

             لا تترکا جاهلًا حتی یوقّره             دین الإله و إن هاجت به مُررُ

             لم یبق لی منه إلّا السیف إذ علقت             حبائل الموت فینا الصادق البررُ

             یعلم بأنیَ مظلومٌ إذا ذکرت             وسط الندیِّ حجاج القوم و العذرُ

 

فلم یزل علیّ یکلّم عثمان حتی خلّی سبیله علی أنّه لا یساکنه بالمدینة فسیّره إلی خیبر فأنزله قلعة بها تسمّی القموص، فلم یزل بها حتی ناهض المسلمون عثمان و ساروا إلیه من کلّ بلد، فقال عبد الرحمن:

          لو لا علیٌّ فإنَّ اللَّه أنقذنی             علی یدیه من الأغلال و الصفدِ

             لما رجوتُ لدی شدٍّ بجامعةٍ             یُمنی یدیّ غیاث الفوت من أحدِ

             نفسی فداءُ علیٍّ إذ یخلّصنی             من کافرٍ بعد ما أغضی علی صمدِ

 

کان عبد الرحمن مع علیّ فی صفّین، قال الطبری من طریق عوانة: إنّه جعل ابن حنبل یقول یومئذٍ:

          إن تقتلونی فأنا ابن حنبل             أنا الذی قد قلت فیکم نعثل

 

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 9، ص: 92

راجع «1»: تاریخ الطبری (6/25)، تاریخ الیعقوبی (2/150)، الاستیعاب (2/410)، شرح ابن أبی الحدید (1/66)، الإصابة (2/395).

قال الأمینی: هذا أحد المعذّبین الذین أقلّتهم غیابة الجبّ مُصفّداً بالحدید و لم یجهز علیه إلّا إنکاره المنکر، و جنوحه إلی الحقّ المعروف، و الکلام فیه لدة ما کرّرناه فی غیر واحد من زملائه الصالحین، و أحسن ما ینمّ عن سریرته شعره الطافح بالإیمان.