ابو على یا ابو جعفر دعبل پسر على بن زرین بن عثمان بن عبد الرحمن بن عبد الله بن بدیل بن وقاء بن عمرو بن ربیعه بن عبد العزى بن ربیعه بن جزى بن عامر مازن ابن عدى بن عمرو ربیعه خزاعى است.
ما این نسبت را از ص 116 فهرست نجاشى و ص 328 ج 8 تاریخ خطیب و ص 239 امالى شیخ و ص 227 ج 5 تاریخ ابن عساکر و ص 100 معجم الادبا حموى و ص 141 ج 1 “اصابه” ابن حجر گرفتیم و حموئى مذکور گفته است بیشتر علماء قائل به این نسبت براى دعبلند.
خاندان گران‌مایه
خاندان زرین، بیت فضل و ادب است، هر چند ” ابن رشیق ” در ص 290 ج 2 کتاب ” عمده ” اش ایشان را به شاعرى اختصاص داده است. چه این دودمان محدثان و شاعرانى داشته و اهل سیادت و شرف بوده اند. و تمام فضل و فضیلت آنها به برکت دعائى است که پیغمبر اکرم درباره نیاى بزرگ آنها کرد، آنگاه که به روز فتح و مکه ” عباس بن عبد المطلب ” که پاسدار محبت وى بود، او را در پیشگاه پیغمبر خدا، به پاداشت و گفت: اى رسول خدا امروز روزى است که اقوامى را شرف بخشیده اى، حال خالت ” بدیل بن ورقاء ” چگونه خواهد بود؟ پیغمبر فرمود اى بدیل: روى بگشا و او چهره اش را به پیغمبر نمود و پرده از رخ برگرفت. رسول سیاهى در رخسارش دید و پرسید:
اى بدیل چند سال دارى؟ گفت 97 سال اى رسول خدا. پیغمبر “ص” خندید و فرمود: خداوند بر جمال و سیه چرد گیت بیفزاید و تو و فرزندانت را متمتع کناد. و بنیان گذار شرف شکوهمند آنان قهرمانى بزرگ بنام عبد الله بن ورقاء است که آن چنانکه در ” رجال شیخ ” آمده است، وى و برادرانش عبد الرحمن و محمد، فرستادگان پیغمبر “ص” به یمن بوده اند و اینان و برادر دیگرشان ” عثمان ” از لشکریان امیر مومنان در صفین اند و برادر پنجمشان ” نافع بن بدیل ” در ” روزگار پیغمبر “ص” به شهادت رسید و ” ابن رواحه ” در رثائش چنین سرود:
خداوند ” نافع بن بدیل ” را، برحمتى که به جویاى ثواب جهاد مى رسد رحمت کناد.
وى مردى برد بار و در روزگارى که بیشتر مردم سن به صواب مى گفتند، به راستگوئى شهره بود.
پس در شرافت این دودمان همین بس که پنج نفر شهید دارد که همگان مورد عنایت خداوند و در خدمت پسر عم پیغمبر خدا “ص” بوده اند و ” عبد الله ” خود از دلاوران پیشگام و سوار کاران برجسته و آراسته به بالاترین مراتب ایمان بود و بنا به آنچه در ص 281 جلد 2 ” الاصابه ” آمده است ” زهرى ” وى را از ” دهاه پنجگانه عرب ” شمرده است. در روز صفین امیر المومنین به وى فرمان حمله داد. و او با همراهانش که میمنه سپاه على بود حمله کرد و در آن روز دو شمشیر و دو زره داشت و پیشاپیش همه شمشیر مى زد و مى گفت:
جز برد بارى و توکل بر خدا و به کار گرفتن سپر و نیز و شمشیر بران و پس از آن پیشاپیش همه چون شترانى که به آبشخور مى روند – به میدان تا ختن، راهى نمانده است و پیوسته مى تاخت تا به معاویه رسید و پیروان وى را به کام مرگ کشید معاویه نیز فرمان داد تا به عبد الله بدیل بتازند و به ” حبیب بن مسلمه فهرى ” که در میسره سپاهش بود پیغام فرستاد تا با همراهانش به عبد الله حمله آورد. هر دو سپاه درهم آمیخت و آتش جنگ در میان میمنه عراقیان و میسره شامیان شعله کشید پیشا پیش همه عبد الله بدیل چنان شمشیر مى زد که معاویه را از جا کند وى فریاد مى کشید: خونخواهى عثمان و مقصودش برادر کشته خود بود ولى معاویه و سپاه او پنداشتند که مقصودش عثمان بن عفان است. معاویه مقدار زیادى عقب نشست و براى بار دوم و سوم به حبیب بن سلمه پیغام فرستاد و از او کمک و یارى خواست ” حبیب ” با میسره سپاه معاویه چنان حمله سختى به میمنه سپاه عراق کرد که آنرا از هم درید تا آنکه از همراهان ابن بدیل بغیر از در حدود صد نفر از قراء که پشت به پشت یکدیگر داده و از هم دفاع مى کردند، کسى بجا نمانده و ” ابن بدیل ” در دل لشگر فرو رفته و در اندیشه قتل معاویه جویاى جایگاه او بود و به آن سومى تاخت به وى رسید.
در کنار معاویه، ” عبد الله بن عامر ” ایستاده بود. معاویه به مردمش بانگ زد واى بر شما سنگ سارش کنید. سر انجام ” ابن بدیل ” را از پاى در آوردند و او از اسب در فتاد سپس با شمشیر بسویش تاختند و او را کشتند معاویه و عبد الله بن عامر آمدند و بر بالینش ایستادند عبد الله بن عامر عمامه اش را بروى او کشید و بروى رحمت آورد. زیرا پیش از این با او دوست و برادر بود. معاویه گفت. پرده از رویش برگیر. عبد الله گفت بخدا سوگند تا جان در بدن دارم نمى گذارم مثله اش کنید معاویه گفت رویش را بگشا که مثله اش نمى کنیم و او را بتو بخشیدیم ” ابن عامر ” پرده از رویش بر گرفت و معاویه گفت بپرودگار کعبه قسم این مرد قوچ آن قوم بود خداوند مرا به مالک اشتر نخعى و اشعث کندى نیز پیروزى دهاد بخدا قسم داستان این مرد همان است که شاعر سروده: جنگجوئى که چون کازار بر او سخت گیرد و به کشتنش برخیزد، او نیز نبرد را سخت مى گیرد و مقاومت مى کند و آنگاه که مرگ تند و بى تاخیر، روى آورد، چون شیرى دلیر که به دفاع از حریمش برخاسته و مرگ راهش میزند از حریم خود دفاع میکند.
آنگاه گفت: گذشته از مردان خزاعه اگر زنانشان هم مى توانستند با من مى جنگیدند.
و ” اسود بن طهمان خزاعى ” در آخرین رمق زندگى ” عبد الله بن عبد الله بن بدیل ” از کنار او گذشت و به وى گفت بخدا قسم مرگ تو بر من دشواراست و اگر مى دیدمت بیارى و دفاع از تو مى پرداختم و اگر قاتلت را مى دیدم خوش داشتم که دست از هم بر نداریم تا آنکه یا من او را بکشم یا او مرا به تو ملحق کند سپس در کنارش نشست و گفت. تو که مردى بى آزار و بیشتر بیاد خداوند بودى.
مرا وصیت کن خدایت رحمت کناد ” ابن بدیل گفت: ترا سفارش مى کنم به ترس از خداوند و به خیر خواهى نسبت به امیر مومنان و نبرد در خدمت او تا آنگاه که حق آشکار شود یا تو به حق ملحق شوى و نیز سفارش مى کنم که سلام مرا به امیر مومنان برسانى و به او بگوئى ” نبرد خود تا وقتى که میدان جنگ را پشت سر مى گذارى دنبال کن چه هر کس نبرد گاه را پشت سر گذارد، پیروز است ” پس دیرى نپائید که مرد ” اسود ” به سوى على آمدى و پیغام رساند. امام فرمود ” خدایش رحمت کناد. در زندگیش بهمراه ما با دشمنانمان جنگید و در مرگش نیز نسبت به ما خیر خواهى کرد ” و آنچه گویاى عظمت ” عبد الله بن بدیل ” در میان یاران ” على ع ” است این شعر. ” این عدى بن حاتم ” در روز صفین است: آیا پس از ” عمار ” و ” هاشم ” و پسر بدیل جنگاور، امیدى – همچون خواب خفتگان – به ماندن داریم حال آنکه دیروز انگشتان خویش را به دندان مى گزیدم؟ و نیز این سروده سلیم “سلیمان” ابن صرد خزاعى در همان روز است: وه چه روزى تیره و سخت، که از فرط تاریکى ستاره اى را پنهان نگذاشته بود. اى سر گشته حیران ما از گروه ستمگران نمى ترسیم.
زیرا در میان ما قهرمان کار آزموده اى بنام ” ابن بدیل ” است که به شیر شرزه مى ماند ” على ع ” محبوب ما است و ما پدر و مادر خود را فداى او مى کنیم.
و نیز این گفته ” شنى ” که در اشعار او آمده است:
اگر شامیان، ” هاشم ” و ” عمار ” و ” فرزندان بدیل را ” که دلاوران هر سپاهى بودند، و نیز آن ” مرد خزاعى ” را ” که به بارانى مى ماند که سختى و خشکسالى را به وجود او مى راندیم کشتند و ما را به سوک نشاندند..
اما پدر شاعر، على بن زرین از شاعران روزگار خود بود که ” مرزبانى ” در ص 284 ج 1 ” معجم الشعراء ” شرح حالش را آورده است و نیاى او به طورى که ” ابن قتیبه ” در ” الشعر و الشعراء ” آورده است، غلام، عبد الله بن خلف خزاعى پدر ” طلحه الطلحات ” است.
و عموى شاعر. عبد الله بن زرین نیز آنچنان که ابن رشیق در ” العمده ” یاد کرده از شاعران بوده است.
و پسر عمش ” ابو جعفر محمد ابو شیص بن عبد الله ” که ذکرش رفت شاعرى است که وى را دیوانى بوده که ” صولى ” در 150 برگ پرداخته و شرح حالش در ص 83 جلد 3 ” البیان و التبیین ” و ص 346 ” الشعر و الشعراء ” ” و ص 108 ج 15 ” الاغانى ” و ص 25 جلد 2 ” فوات الوفیات ” و غیر آن مى توان یافت و ” ابن معتز ” در ص 33 – 26 ” طبقاتش ” ترجمه اى را آورده و قصائد درازى از آن او را بر شمرده جز آنکه
نام وى و پدرش را به عکس ذکر نموده و از او به عنوان عبد الله بن محمد نام برده و حال آنکه درست آن محمد بن عبد الله است.
و عبد الله بن ابى شیص مذکور نیز شاعرى است که دیوانى در حدود 70 برگ داشته و ابو الفرج در ص 108 جلد 15 ” اغانى ” از او نام برده و گفته است وى شاعرى نیک شعر است که به محمد بن طالب پیوست و از او دفتر جامع شعر پدرش را گرفت و از سوى او در میان مردم منتشر شد و ” ابن معتز ” در ص 173 ” طبقاتش ” شرح حال وى را آورده است.
” ابو الحسن على ” برادر دعبل نیز شاعر بوده و بطورى که در فهرست ابن ندیم آمده دیوان شعرى در حدود 50 برگ داشته است وى با برادرش دعبل در سال 198 به خدمت ابو الحسن امام رضا ع آمد و هر دو زمان درازى از محضر شریف امام بهره ها بردند. خود او گفته است: من و دعبل در سال 198 به خدمت سرورم ابو الحسن على بن موسى الرضا “ع” آمدیم و تا پایان سال 200 در محضرش ماندیم و سپس بقم رفتیم، پس از آنکه سرورم ” ابو الحسن رضا ع ” پیراهن خزى سبز رنگ و انگشترى عقیق به برادرم دعبل خلعت داد و درهمهائى رضوى نیز به او مرحمت کرد و فرمود اى دعبل به قم برو که بهره ها خواهى برد و هم به او فرمود: این پیراهن را نگه دار که در آن هزار شب هزار رکعت نماز گزارده و هزار ختم قرآن کرده ام. وى در 172 و در 283 در گذشت و از خود فرزندى بجا گذاشت بنام ” ابو القاسم اسماعیل بن على ” مشهور بن دعبلى که این پسر در 257 به دنیا آمده و از پدرش ابو الحسن بسیار روایت کرده و اقامتگاهش واسط و عهده دار امور حسبى بوده و کتابهائى بنام ” تاریخ الائمه ” و ” النکاح ” داشته است.
رزین برادر دیگر دعبل نیز یکى از شعراء اهل بیت است و دعبل درباره او اشعارى دارد که در صفحه 139 جلد 5 تاریخ ابن عساکر آمده است و ” ازدى ” گفته است: ” ابراهیم عباس ” و ” دعبل ” و ” رزین “، فرزندان على، از خانه به اندیشه باغ و بستان پیاده بیرون آمدند “و یا بنابر روایت ” عیون ” به زیارت ابو الحسن الرضا “ع” مى رفتند” پس به گروهى از هیزم کشان رسیدند. پولى دادند و بر الاغشان سوار شدند. ابراهیم چنین سرود:
اعیدت بعد حمل الشوک احمالا من الخزف
نشاوى لا من الخمره بل من شده الضعف
و به ” زرین ” گفت دنباله اش بساز و او گفت:
فلو کنتم على ذام تصیرون الى القصف
تساوت حالکم فیه و لا تقبوا على الخسف
سپس به دعبل گفت: اى ابا على تو نیز بقیه اش را بسراى و او سرود:
قاذفات الدى فات فکونوا من ذوى الظرف
و خفوا نقصف الیوم فانى بائع خفى
بدایع البدایه 2 ص 210
اما شاعر مورد بحث ما نامش دعبل و به گفته همگان، کنیه اش ” ابو على ” است. ابن ایوب کنیه او را ” ابو جعفر ” دانسته و در اغانى از قول وى آمده است که اسمش نیز ” محمد ” است. و در ص 383 جلد 8 ” تاریخ خطیب ” چنین است که احمد بن قاسم نام وى را ” حسن ” دانسته ” و ” اسماعیل ” برادر زاده خود شاعر، گفته است نام او عبد الرحمن است و غیر از این دو تن، دیگران نام وى را محمد دانسته اند و اسماعیل گفته است: دایه دعبل وى را از جهت شوخ طبعى که در او بود، دعبل لقب داد و مقصودش ذعبل بود و ذال قلب به دال شد. گفته اند اصل وى از کوفه است همانطور که در بیشتر کتب هم آمده است و نیز گفته اند که او قریشى است. دعبل بیشتر در بغداد مى زیست و از ترس معتصم که به هجوش پرداخته بود، مدتى از آن شهر بیرون رفت و دوباره برگشت و به گشت و گذار، در آفاق پرداخت. به بصره و دمشق شد و به روزگار ” مطلب بن عبد الله بن مالک ” به مصر آمد و او دعبل را به ولایت ” اسوان ” گمارده و چون خبر یافت که شاعر به هجوش پرداخته است، بر کنارش کرد و عزل نامه را به غلام خود سپرد و گفت به اسوان میروى و تا روز جمعه منتظر مى مانى تا دعبل به منبر رود و چون بر منبر شد نامه را به او مى دهى و وى را از خطبه باز مى دارى و از منبر به زیر مى آرى و خود بجایش مى نشینى چون دعبل به منبر رفت و آماده خطبه خوانى شد غلام نامه را به وى داد. دعبل گفت بگذار تا از خطبه بپردازم و از منبر به زیر آیم و نامه را بخوانم، گفت نه مرا مامور کرده اند که تا نامه را نخوانى، نگذارم خطبه بخوانى. دعبل نامه را خواند و غلام مطلاب وى را به معزولى از منبر فرود آورد و وى از آنجا به جانب مغرب و به سوى بنى اغلب شتافت. “اغانى 18 ص 47”
دعبل با برادرش ” رزین ” سفرى به حجاز کرد و با برادرش ” على ” به رى و خراسان رفت و ابو الفرج گفته است: دعبل از خانه بیرون مى آمد و سالها غائب مى شد، و به دور دنیا مى گشت و با فایده و عایده بر مى گشت و دزدان و رهزنان وى را مى دیدند و آزارش نمى کردند بلکه با او به خوردن و نوشیدن مى نشستند و درباره اش نیکى مى نمودند او نیز هر گاه آنان را مى دید سفره خوراک و شرابش را مى گسترد و آنها را دعوت مى کرد و غلامان خود ” ثقیف و شعف ” را که مغنى بودند فرامى خواند و آن دو را به آواز خوانى مى نشاند و مى نوشاند و مى نوشید و شعر مى خواند.
دزدان نیز او را شناخته بودند و به جهت کثرت سفر با او خو گرفته و از او مواظبت مى کردند وصله اش مى دادند. دعبل در یکى از سفرها براى خود چنین سرود:
در جائى فرود آمدم که برق از آنجا نمى گذرد و دست خیال از حریمش کوتاه است ابن معتز در ص 125 طبقاتش گفته است: دعبل از قم عبور کرد و در نزد شیعیان آنجا ماند و آنها سالانه پانصد هزار درهم برایش تقسیط کردند. بحث در گزارش زندگى این شاعر چهار ناحیه دارد:
1- فداکارى او در مهر خاندان عصمت صلوات الله علیهم اجمعین.
2- نبوغ او در شعر و ادب و تاریخ و تالیفهایش.
3- روایت حدیث و راویان حدیث از سوى او و کسانى که دعبل از جانب آنان به نقل حدیث پرداخته است.
4- رفتارش با خلفاء و پس از آن شوخ طبعى ها و نوادر کارهایش و آنگاه ولادت و وفاتش
اما از جهت نخستین، حال او در این فدا کارى به اندازه اى روشن است که ما را از هر گونه استدلال بى نیاز مى کند. چه میتوان گفت درباره مردى که از خود او مى شنیدند که مى گفت: 50 سال است که چوبه دار خود را بردوش مى کشم و کسى را نمى یابم که مرا بر آن به دار کشد به ” محمد بن عبد الملک زیات ” وزیر گفتند: چرا آن چکامه دعبل را که در آن به هجوت پرداخته است پاسخ نمى گوئى؟ گفت سى سال است که دعبل چوبه دار خود را به دوش دارد و بى باکانه در جستجوى کسى است که وى را بر آن کشد.
همه اینها، از جهت کینه توزیها و درگیرى ها و جانبدارى و پیکار جوئیهائى بود که وى در دفاع از خاندان پاک پیغمبر و نشان دادن محبت خود به آنها و بد گوئى از دشمنانشان بر عهده داشت و همین امور قرار از او گرفته و پناهگاهى برایش باقى نگذاشته بودند و حتى سایبانى که در سایه آن بیاساید نداشت و پیوسته دور از خلفاء وقت و مخالفان دودمان پاک پیغمبر رهسپار بیابانها بود. با این وصف قصائد سائر او زبانزد بزرگان و زیور دهان گویند گان و شادى بخش دوستان و مایه اندوه دشمنان و انگیزه کینه و حسد کینه توزان و حسودان گردید و بالاخره هم اورا بهمین نام کشتند. و خرده هجو گوئى فراوانى که در بیشتر کتب از این شاعر گرفته اند، از آن جهت است که نوع این هجو سرائى و بد گوئى تند و بسیار از جانب او، مربوط به کسانى است که دعبل آنها را از دشمنان خاندان پاک پیغمبر و غاصب مقام آنان مى پنداشته و به این وسیله تقرب به خدا مى جسته است و البته تبرى از وسائل قرب به خداوند سبحان است و ولایت، خالص نخواهد بود مگر به بیزارى از مخالفان و دشمنان اهل بیت همانطور که خدا و رسولش هم از مشرکان بیزارى جسته اند. و ما جعل الله لرجل من قلبین فى جوفه. اما بسیارى از نویسندگان کتب که در جمع دشمنان خاندان پاک پیغمبر “ص” بوده اند این را گناه نابخشودنى دعبل پنداشته اند چنانکه عادت آنان درباره همه شخصیتهاى شیعه همین است.
نبوغ ادبى دعبل
اما بر نبوغ ادبى دعبل، چه دلیلى روشن تر از شعر مشهور او تواند بود؟ شعرى که دهان به دهان مى گردد و در لابلاى کتب ثبت است و به آن در اثبات معانى الفاظ و مواد لغت استشهاد مى کنند و در مجالس شیعه در تمام ساعات شب و روز مى خوانند شعرى که سهل ممتنع است و شنونده اول بار مى پندارد که مى تواند مانند آن بیاورد اما چون به عمق آن فرو میرود و در آن غور و بررسى مى کند در مى یابد که عاجز و درمانده و ناتوان است از آنکه شعرى بسازد که بر حریم این قصیده نزدیک باشد، چه جاى آنکه با آن برابر گردد
” محمد بن قاسم بن مهرویه ” مى گفت: از پدرم شنیدم که مى گفت: شعر به دعبل خاتمه یافت ” و ” بحترى ” گفته است: در نزد من دعبل از مسلم بن ولید شاعر تر است. گفتند چگونه؟ گفت براى آنکه سخن دعبل از گفتار مسلم به کلام عرب نزدیکتر و سبک او به سبک آنان همانند تر و در آن متعصب است.
” عمرو بن مسعده ” گفت: ابو دلف به نزد مامون آمد مامون به وى گفت اى قاسم آیا شعرى از خزاعیان بیاد دارى که براى ما بخوانى؟ ابو دلف گفت از کدامشان اى امیر مومنان؟ هارون گفت در میان آنها کدامشان را شاعر مى دانى؟ گفت از خود آنها ” ابو شیص و دعبل و پسر ابو شیص و داود پسر ابى رزین ” و از موالى آنها ” طاهر و پسرش عبد الله ” مامون گفت: از شعر کدامشان به غیر از دعبل، مى توان پرسید؟ هر چه درباره او مى دانى، بگو.
و جاحظ گفته است: از دعبل بن على شنیدم که مى گفت: در حدود شصت سال است که هیچ روزى را بى سرودن شعرى نگذرانده ام. و چون دعبل این شعرش را بر ابى نواس خواند:
این الشباب و ایه سکالا تعجبى یا سلم من رجل
لا این یطلب ضل بل هلکاضحک المشیب براسه فبکى
ابى نواس گفت: دهان خود و گوش مارا لذت بسیار بخشیدى.
و ” محمد بن یزید ” گفته است: بخدا سوگند که دعبل، فصیح است و در پیرامون ادب و ستایش از دعبل، سخن بسیار است که مادر اندیشه ذکر آن نیستیم. وى ادب را از ” صریع الغوانى مسلم بن ولید ” فرا گرفت و از دریاى ادب وى سیراب شد و خود مى گفت که من پیوسته شعر مى گفتم و آنرا بر مسلم عرضه مى کردم و او بمن مى گفت: پنهانش دار تا این شعر را گفتم که،
این الشباب و ایه سلکا
لا این یطلب ضل بل هلکا
وقتى این چکامه را بر او خواندم: گفت هم اکنون برو و شعرت را به هر گونه و براى هر کس که خواهى بر خوان.
و ابو تمام گفته است: دعبل همیشه به مسلم بن ولید علاقمند و باستادى وى معترف بود تا آنگاه که در جرجان بروى وارد شد و مسلم به جهت بخلى که داشت پذیراى او نشد. دعبل نیز از او کناره گرفت و این شعر را براى وى فرستاد:
اى مسلم “ابا مخلد” ما با هم دوست بودیم و دل و جانمان یکى بود.
من در غیاب تو پاس دوستى ترا مى داشتم و از درد تو به درد مى آمدم همچنانکه تو نیز پاسدار من بودى.
اما تو از من روى گردان شدى و مرا چنان به خود بدبین کردى که از همه بیمناکم بنیان دوستى را چنان ضعیف کردى که بر سر فرو ریخت و پیوند محبت را نیز چنان سست گرفتى که از هم گسیخت.
مهر نهفته در درون را که از دل به در نمى آمد، از سینه بیرون کشیدى.
پس مرا که دیگر امیدى به تو ندارم سرزنش مکن چه جامه محبت را چنان دریدى که پاره اى هم از آن نماند.
ترا دست جذام گرفته خود پنداشتم که بناچار بریدمش و دل را چنان به شکیبائى واداشتم که دلیر شد.
راویان شعر و ادب از جانب دعبل عبارتند از ” محمد بن زید ” و ” حمدوى ” شاعر و ” محمد بن قاسم بن مهرویه ” و دیگران.
نشانه هاى نبوغ دعبل:
وى را کتابى است بنام ” الواحده فى مناقب العرب و مثالبها ” و کتاب دیگرى دارد بنام ” طبقات الشعراء ” که از کتابهاى پر ارزش و از ماخذ مورد اعتماد در ادب و گزارش زندگى شاعران است،
مرزبانى در ص 227 و 240 و 245 و 267 و 361 و 434 و 478 معجم الشعراء مطالبى از آن کتاب نقل کرده و م – خطیب بغدادى در صفحات 342 ج 2 و 143 ج 4 تاریخش و ابن عساکر در صفحات 47 و 46 ج 7 تاریخش و ابن خلکان در صفحه 166 ج 2 تاریخش و یافعى در ص 132 ج 2 ” مرآت ” مطالبى را از آن کتاب بازگو کرده اند و بیش از همه ابن حجر در صفحات 527 و 525 و 411 و 370 و 172 و 132 و 69 ج 1 و 108 و 103 و 99 ج 2 و 91 و 119 و 123 و 270 و 565 ج 3 و 565 و 74، ج 4 و دیگر صفحات ” الاصابه ” به نقل مطالبى از آن کتاب پرداخته است و مى پندارم که این کتاب، کتابى بزرگ و تقسیم بندى آن بر اساس شهرها بوده است باین ترتیب:
اخبار شعراء بصره: آمدى در ص 67 ” الموتلف و المختلف ” و ابن حجر در ص 270 ج 3 ” الاصابه ” با این عنوان مطالبى از او نقل کرده اند. اخبار شعراء الحجاز: ابن حجر دو ص 74 ج 4 ” الاصابه ” با این نام مطلبى را از او نقل کرده و گفته است: دعبل در ” طبقات الشعراء ” و در “بخش” مردم حجاز چنین یاد کرده است..
اخبار شعراء بغداد. آمدى در ص 67 ” الموتلف ” مطلبى را تحت اسم ” کتاب شعراء بغداد ” از او نقل کرده است.
و آن چنانکه در تاریخ ابن عساکر است، دعبل را دیوان شعر فراهم آمده اى بوده است. و ابن ندیم گفته است: صولى اشعار وى را در 300 برگ پرداخته است، و در ص 210 فهرستش یکى از کتابهاى ” ابى فضل احمد بن طاهر ” را کتاب ” اختیار شعر دعبل ” دانسته است
از نشانه هاى نبوغ دعبل، چکامه اى است که در مناقب یمن و بر ترى شاهان و دیگر مردم آن سروده و بنا به آنچه در ص 176 “نشوار المحاضره” تنوخى است در حدود 60 بیت دارد و مطلع آن چنین است.
افیقى من ملامک یا طعمینا
کفاک اللوم مر الاربعینا
وی این قصیده را در رد چکامه ی کمیت که در ستایش نزاربان گفته و 300 بیت دارد و نخستین بیتش این است:
الا حیثیت عنا یا مدینا
و هل ناس تقول مسلمینا
پرداخته. کمیت نیز آن قصیده را در رد چکامه اعور کلبى در سر آغازش چنین است. اسودینا و احمرننا
دعبل پس از سرودن آن قصیده پیغمبر صلى الله علیه و اله و سلم را در خواب دید که او را از یاد کرد کمیت به بدى نهى فرمودند. این شاعر تا آن روز که به رد کمیت نپرداخته بود، پیوسته در نزد مردم گرامى و گرانقدر بود و این ردیه از اسباب افتادگى او شد و ” ابو سعد مخزومى ” قصیده اى در رد وى سرود و به دنبال این پیکار و درگیرى، فخر فروشى نزار بر یمن و سرافرازى یمن بر نزار آغاز شد و هر یک از این دو گروه به مفاخر خویش توسل جستند و کار مردم به تباهى کشید و عصبیت در بیرون و درون دیار اوج گرفت و نتیجه آن فرمانروائى ” مروان بن محمد جعدى ” و عصبیت او درباره قومش نزار و بر ضد یمن شد و بالاخره یمن از مروان روى گرداند و به دعوت عباسیان گروید و کار به انتقال دولت از امیه به بنى هاشم کشید و بدنبال آن داستان ” معن بن زائده ” در یمن پیش آمد که مردم آنجا را به جانبدارى از قومش ربیعه و دیگر نزاریان کشت و پیمانى را که پیش از آن در میان یمن و ربیعه بود گسست. “تا آخر داستان که در ص 197 ج 2 مروج الذهب آمده است.”
دعبل و مشایخ روایت او
ابن شهرآشوب در ص 139 کتاب “المعالم” دعبل را از اصحاب امام کاظم “ع” و امام رضا “ع” دانسته و نجاشى در ص 198 فهرستش از برادرش چنین آورده است که دعبل به دیدار موسى بن جعفر علیه السلام و ابو الحسن رضا نائل آمده و محضر امام محمد بن على جواد علیه السلام را درک و او را دیدار کرده است.
” حمیرى ” در کتاب ” الدلائل ” و ثقه الاسلام کلینى در “اصول کافى” روایت کرده اند که وى بر امام رضا علیه السلام داخل شد و امام چیزى به وى بخشیدند و دعبل خداى تعالى را ستایش نکرد امام فرمودند چرا خداى تعالى را حمد نکردى پس از آن به خدمت امام جواد رسید و حضرت چیزى به او دادند و او گفت الحمد لله و امام فرمودند، ادب کردى.
این شاعر از گروهى روایت حدیث کرده است که از آن جمله اند:
1- حافظ شعبه بن حجاج در گذشته به سال 160 و از این طریق احادیثى در کتب دو گروه سنى و شیعه از او یاد شده است مثل آنچه در ص 240 امالى شیخ و ص 240 امالى شیخ و ص 228 ج 5 تاریخ ابن عساکر آمده است.
2- حافظ سفیان ثورى م. 161 “تاریخ ابن عساکر ج 5 ص 228”.
3- پیشواى مالکیان، مالک بن انس در گذشته بسال 179 “تاریخ ابن عساکر ج 5 ص 228”.
4- ابو سعید سالم بن بصرى م پس از سال 200 “تاریخ ابن عساکر ج 5 ص 228”.
5- ابو عبد الله محمد بن عمرو واقدى متوفى 207 “تاریخ ابن عساکر ج 5 ص 228”.
6- مامون خلیفه عباسى در گذشته بسال. 218 تاریخ الخلفاء ص 204.
7- ابو الفضل عبد الله بن سعد زهرى بغدادى در گذشته بسالا 260 که وى حدیث روزه روز غدیر را که در ص 401 ج1 این کتاب یاد شد، از دعبل و او از ضمزه از ابن شوذب، از مسطر، از ابن حوشب و او از ابى هریره، روایت کرده است.
8- محمد بن سلامه که شیخ طایفه “صدوق” در ص 237 امالى خود از طریق وى خطبه مشهور به شقشقیه را از او روایت کرده است و آغاز آن خطبه این است:
و الله لقد تقمصها ابن ابى قحافه و انه لیعلم ان محلى منها محل القطب من – الرحى ینحدر عنى السیل و لا یرقى الى الطیر و لکنى سدلت عنها ثوبا و طویت عنها کشحا.
9- سعید بن سفیان اسملى مدنى “امالى شیخ ص 227”
10- محمد بن اسماعیل ” مشترک ” ” “
11 – مجاشع بن عمر، که دعبل از او واو از مسیره از جرزى، از ابن جبیر
از ابن عباس روایت کرده است که وى را از این کلام خداى عزوجل پرسیدند: وعد الله الذى آمنوا و عملوا الصالحات منهم مغفره و اجرا عظیما… الحدیث “امالى شیخ ص 240”.
12 – موسى بن سهل راسبى، ابن حجر در ص. 348 ” تهذیب التهذیب ” او را شیخ دعبل دانسته ولى معرفى نکرده است.
ابن عساکر در ص 228 ج 5 تاریخش. یحیى بن سعید انصارى را از کسانى شمرده است که مى گویند دعبل از او نقل روایت کرده است و این نکته بر او پوشیده مانده است که یحیى انصارى در سال 143 و چند سال پیش از دعبل در گذشته است.
و راویان حدیث از جانب دعبل عبارتند از:
1- برادرش ابو الحسن على که در بسیارى از کتب حدیث و تراجم ذکرش آمده است.
2- موسى بن حماد یزید “فهرست نجاشى ص 117”.
3- ابو الصلت هروى در گذشته به سال 236 “در ماخذ بسیار”.
4- هارون بن عبد الله مهلبى “در امالى و عیون”.
5- على بن حکیم “در اصول کافى”.
6- عبد الله بن سعید اشقرى “اغانى و غیر آن”
7- موسى بن عیسى مروزى
8 – ابن منادى، احمد بن ابى داود درگذشته به سال 272 “تاریخش ابن عساکر”
9 – محمد بن موسى بریرى “تاریخ ابن عساکر”.
رفتار دعبل با خلفاء و وزراء
این ناحیه از زندگى شاعر، فراخ میدان و پردامنه است و جستجو گر در میان کتب تاریخ و تذکره هاى مفصل ادبى، بخشهائى را در پیرامون آن نگاشته مى بینند که سخنان بیجا بسیار دارد و ما از تمام آنها در مى گذریم و فقط اندکى را گلچین مى کنیم. 1- ” یحیى بن اکثم ” گفت: مامون دعبل را به نزد خود خواند و امان بخشید. و من در آنجا نشسته بودم که شاعر از در در آمد و مامون وى را گفت: قصیده ی رائیه ات را بخوان. دعبل سرودن چنین قصیده اى را انکار و از آن اظهار بى اطلاعى کرد مامون گفت ترا به آن قصیده همانطور که به جان امان دادم، امان مى بخشم و شاعر چنین خواندن گرفت:
دلبرم چون کناره گیریم از زنان دید، نگران شد و خردمندى را گناهى تا بخشودنى شمرد.
وى با گیسوان سیپدش و با آنکه به گروه پیران پیوسته است، آرزوهاى جوانى دارد. دلبرا موى سپید یاد معاد را در من بیدار و مرا به سر نوشتم خرسند مى کند.
اگر به دنیا و زیور آن دل مى بستم از اندوه رفتگان مى گریستم.
روزگار برخاندان من تاخت و آن را چون جامى که به سنگ مى شکنده در هم شکست.
گروهى از آنها بجا مانده اند و برخى دیگر به جارچى مرگ از میان رفتند. دیگران هم بدنبال آنان خواهند رفت.
ترس من از این است که بازماندگان از من جدا مى شوند، چشم براه بازگشت رفتگان هم که نیستم.
در خبر از خاندان و فرزندانم، بخفته اى مى مانم که پس از بیدارى به بازگوئى خوابش بپردازد.
دل مشغولى چاکرانتان “خاندان پیغمبر” از فقدان پیاپى کشتگانتان، خواب و آسایش را از آنها ربوده است.
چه دستها که در سر زمین نینوا قلم شد و چه گونه ها که بر خاک خفت!
روز عاشوراى حسین به شب انجامید و دیگران شبانه بر قتلگاهش گذشتند و گفتند.
این سرور انسانها است.
اى بد مردم پاداش پیغمبر را در برابر نعمت پر ارزش قرآن و سوره هاى آن این چنین باید داد که چون رحلت فرمود مانند گرگى که بر گوسفندان ” ذى بقر ” شبانى کند، بر فرزندان او خلافت کنید؟
یحیى گفت: مامون در این هنگام مرا در پى کارى فرستاد چون رفتم و برگشتم دعبل سخنش را به اینجا رسانده بود که:
از قبائل ” ذى یمن ” و ” بکر ” و ” مضر ” که من آنها را مى شناسم، قبیله اى نماند که در خون خاندان پیغمبر شریک نباشد، همچون قمار بازانى که در لاشه شتر شریکند. از کشتار و بزنجیر کشیدن و از ترساندن و ویرانگرى بادودمان پیغمبر همان کردند که سربازان اسلام در سر زمین روم و فرنگ مى کنند، خاندان امیه را در کشتارشان معذور مى دارم ولى براى بنى عباس عذرى نمى بینم چه آنها مردمى بودند که نخستین فردشان را بر اساس اسلام کشتید و چون آنها چیره شدند، کافرانه انتقام گرفتند. فرزندان امیه و مروان و خاندان آنها مردمى همه کینه توز و ستمگرند. آنگاه که به نیازى مذهبى در اندیشه ماندن در جائى هستى، درکنار قبر پاکى که در طوس است بمان. در طوس دو گور است: یکى از آن بهترین مردم و دیگرى متعلق به بدترین آنها و این پند آموز است. آن پلید را از جوار این پاک سودى نرسد و نزدیکى آن ناپاک به این وجود تابناک زیانى نزند. چه هر کس در گرو دست آورد خویش است و تو هر یک از نیک و بد را که خواهى برگزین یا واگذار. راوى گفت: مامون دستارش را به زمین زد و گفت اى دعبل بخدا که راست گفته اى
شیخ ما صدوق در ص 390 امالى خود به اسنادش از دعبل آورده است که چون خبر در گذشت امام رضا علیه السلام در قم به من رسید، آن قصیده رائیه را سرودم.
آنگاه ابیاتى از آن را یاد کرده است.
3- ” ابراهیم بن مهدى ” بر مامون وارد شد و شکایت حال خویش را با او چنین در میان گذاشت: اى امیر مومنان خداى سبحانه و تعالى شخص ترا بر من برترى داد و مهر و بخشایش مرا به ذلت انداخت و ما و تو در نسب یکسانیم.
اینک دعبل مرا هجو کرده و باید از او انتقام بگیرى مامون گفت مگر چه گفته است؟ شاید این سروده او را مى گوئى:
نعر ابن شکله بالعراق و اهله
فهفا الیه کل اطلس مائق
و ابیات هجویه را خواند. ابراهیم گفت: این یکى از هجویه هاى اوست مرا به اشعارى زشت تر از این نیز هجو کرده است. مامون گفت: تو را اقتدا به من است: چه دعبل از من نیز بد گوئى کرده و من تحمل نموده ام درباره من گفته است:
آیا مامون با من همان رفتارى مى کند که با مردم نادان دارد، مگر دیروز سر برادرش محمد را ندید؟ من از آن قومى هستم که شمشیرشان برادرت را کشت و ترا بر سریر خلافت نشاند همان گروهى که ترا پس از گمنامى بسیار نامدار کردند و از خاک مذلت برگرفتند. ابراهیم گفت: اى امیر مومنان خداوند بر بردبارى و دانائیت بیفزاید. چه هیچ یک از ما جز به فزودنى دانش تو سخن نخواهد گفت و جز به پیروى از شکیبانى تو، تاب این سخنان نمى آرد.
3- ” میمون بن هارون ” آورده است که ابراهیم بن مهدى درباره دعبل سخنى به مامون گفت که خواست وى را بر ضد شاعر بشوراند. مامون خندید و گفت مرا بدان جهت بزیان او بر مى انگیزى که درباره ات سروده است:
اى گروه لشکریان نا امید مباشید و بر آنچه رفت خشنود گردید و خشم مگیرد چه بهمیر زودى آهنگهاى “حنینى” که خوشایند پیر و جوان است به شما ارزانى خواهد شد و به فرماندهان سپاه نیز نواهاى “معبدى” خواهند داد، آهنگهائى که نه در جیب جا مى گیرد و نه گرد آوردنى است.
آرى خلیفه اى که مصحفش بربط است عطایش به سران سپاهش همین است.
ابراهیم گفت اى امیر مومنان بخدا قسم دعبل از تو نیز بد گوئى کرده.
مامون گفت از آن بگذر که من بد گوئى او را به این سروده اش بخشیدم و خندید در این هنگام ” ابو عباد ” از در در آمد و چون مامون از دور او را دید به ابراهیم گفت: ” دعبل ” با هجویه هاى خود بر ” ابو عباد ” نیز گستاخى کرده و این شاعر از هیچ کسى نمى گذرد. ابراهیم گفت مگر ابو عباد از تو گشاده دست تر است؟ مامون پاسخ داد نه اما مردى تند و نادان است که کسى را امان نمى دهد و من شکیباتر و بخشاینده ترم. بخدا وقتى ابو عباد به این سوى مى آمد این سروده دعبل درباره اش بخنده ام انداخت:
نزدیکترین کار به تباهى و فساد کارى است که تدبیر آن با ابو عباد است.. 4- ” ابو ناجیه ” آورده است که معتصم دعبل را به جهت زبان درازیهایش دشمن مى داشت و چون به شاعر خبر رسید که معتصم اراده فریب و کشتنش دارد به جبل گریخت و در هجو وى چنین سرود:
دلباخته غمزده دین از پراکندگى دین گریست و چشمه اشک از چشمش جوشید. پیشوائى بپاخاست که اهل هدایت نیست و دین و خرد ندارد.
اخبارى که حکایت از مملکتدارى مردى چون ” معتصم ” و تسلیم عرب در برابر او کند، به ما نرسیده است.
لیکن آنچنانکه پیشینیان بازگو کرده و گفته اند چون کار خلافت دشوار شد بنا به گفته کتب مذهب، شاهان بنى عباس هفت تن خواهند بود و از حکومت هشتمین آنها نوشته اى در دست نیست.
اصحاب کهف نیز چنیند که بگاه بر شمردن، هفت تن نیکمرد در غار بودند و هشتمین شان سگشان بود.
و من سگ آنها را بر تو اى معتصم برترى مى دهم چه تو گنه کارى و او نبود حکومت مردم از آن روز به تباهى کشید که ” وصیف ” و ” اشناس ” عهده دار آن شدند و این چه اندوه بزرگى بود!
“فضل بن مروان” نیز چنان شکافى در اسلام انداخت که اصلاح پذیر نبود.
5- ” میمون بن هارون ” آورده است: که چون معتصم مرد ” محمد بن عبد الملک زیات ” در رثائش سرود:
چون او را به خاک کردند و باز گشتند گفتم: بهترین مرده را به بهترین گور سپردند، خداوند جبران مصیبت مردمى که ترا از دست داده اند جز به شخصى مانند هارون نخواهد کرد. و دعبل به معارضه او چنین سرود:
چون وى را در خاک نهان کردند و بر گشتند گفتم بدترین مردها در بدترین گورها خفت، برو به سوى دوزخ و عذاب که من ترا شیطانى بیش نمى پندارم.
نمردى مگر آنگاه که پیمان بیعت را براى کسى گرفتى که براى مسلمین و اسلام زیان بخش تر بود.
6- ” محمد بن قاسم بن مهرویه ” آورده است که با دعبل در ” ضمیره ” بودم که خبر مرگ معتصم و قیام واثق را آوردند. دعبل گفت پاره اى کاغذ دارى که بر آن بنویسم؟ گفتم آرى. کاغذى در آوردم و او به بدیهه بر من املاء کرد:
خدا را سپاس: جاى آن نیست که از شکیبائى و تاب و توان سخن گوئیم چه خلیفه اى مرد که هیچ کسى براى او نگران نیست و دیگرى بپاخاست که هیچ کسى خرسند نیست.
7- ” محمد بن جریر ” آورده است که تنها بیتى که ” عبد الله بن یعقوب ” از هجویه دعبل درباره متوکل براى من خواند این بیت بود و من از او شعر دیگرى را در این باره نشنیدم:
و لست بقائل قذفا و لکن
لا مر ما تعبدک العبید
راوى گفت: شاعر در این بیت نسبت “ابنه” به متوکل داده است.
8- ” عبد الله بن طاهر ” بر مامون وارد شد. مامون وى را گفت اى عبد الله شعر دعبل را به یاد دارى گفت: آرى اشعارى از او در ستایش دودمان امیر مومنان به خاطر دارم گفت بخوان و عبد الله این سروده دعبل را خواند:
سیر اب و آباد باد روزگار جوانى و عشق
روزگارى که در جامه شادکامى مى خرامیدم
روزگارى که شاخه هاى درخت وجودم تازه و شاداب بود و من از شکوفائى آن بر هر بام و درى به بازى مى نشستم.
بس کن و یاد زمانه اى را که دورانش به سر آمده، فروگذار و از حریم نادانى پاى در کش و از مدایحى که مى سرائى به سوى رهبرانى روى آر که از خاندان کرامت و اعجازند.
مامون گفت بخدا سوگند وى به چنان گفتار و اندیشه عمیقى در یاد کرد خاندان پیغمبر دست یافته است که در وصف دیگران به آن نمى رسد سپس گفت دعبل درباره سفر دور و درازیکه برایش پیش آمده است نیز شعر نیکوئى سروده است و آن این است.
آیا زمان آن نرسیده است که تا من نمرده ام، مسافران به وطن بر گردند.
در آن حال که توانائى جلو گیرى کردن از ریزش اشکى که از درد دل حکایت داشت نداشتم گفتم بگو: چه خانهائى که جمع آن پراکنده شد و چه جمع هاى پراکنده اى که پس از گرد آمدن دوباره از هم پاشیدند. “
آنگاه گفت: من هیچ سفرى نکرده ام، که این ابیات را در سفر و در همه گشت و گذارهایم تا گاه بازگشت در پیش چشم نداشته باشم.
9- ” میمون بن هارون ” آورده است که دعبل، ” دینار بن عبد الله ” و برادرش ” یحیى ” را مى ستود و آنگاه که از رفتار آنها تا خشنود شد در هجوشان جنین سرود: گناهانمان پیوسته خوارمان مى داشت تا گاهى که ما را به دامان یحیى و دینار انداخت همان گوساله هاى نادانى که نسلشان قطع نشده و سجده آفتاب آتش بسیار کرده اند و گفته است: دعبل درباره آن دو و ” حسن بن سهل ” و ” حسن بن رجاء ” و پدرش نیز چنین سروده است:
هان امیران ” مخزم ” را از من بخیرید جه من ” حسن ” و در فرزند ” رجاء ” را بدرهمى مى فروشم و ” رجاء ” را سرانه مى دهم ” دینار ” را نیز بى پشیمانى مى فروشم. اگر آنها را بسبب عیبى که دارند بسویم باز برگردانند. ” یحیى بن اکثم ” پس نخواهد آورد.
ولادت و وفات دعبل
دعبل در سال 148 به دنیا آمد و در سنه 246 در روزگار پیرى و کهنسالى، به جور و ستم کشته شد. پس وى 97 سال و چند ماه زیسته است.
آورده اند که او ” مالک بن طواق ” را به اشعارى هجو کرد و چون هجویه اش به مالک رسید وى را طلبید و شاعر گریخت و به بصره که ” اسحاق بن عباس عباسى ” فرماندارش بود آمد اسحاق نیز از هجویه دعبل درباره ” نزار ” آگاهى داشت و چون شاعر به شهر در آمد کسى را به دستگیرى وى گماشت و نطع و شمشیر خواست تا گردن دعبل را بزند.
دعبل در انکار آن قصیده سوگند به طلاق مى خورد و به هر قسمى که او را از کشته شدن میرهاند متوسل مى شد و مى گفت: آن چکامه را من نگفته ام بلکه دشمنى از دشمنانم چون ” ابو سعید ” یا دیگرى آن را پرداخته و بمن نسبت داده اند تا مرا بکشتن دهند. و پیوسته زارى مى کرد و زمین مى بوسید و در پیش اسحاق مى گریست تا اسحاق بر او رقت کرد و گفت: از کشتنت گذشتم اما باید رسوایت کنم سپس چوب دستى خواست و آنقدر به او زد که در خود خرابى کرد.
پس دستور داد او را به پشت بیندازند و دهانش را باز کنند و کثافاتش را به دهانش ریزند و گمارشتگان نیز پایش بگیرند و قسم خورد که دست از وى بر نخواهد داشت مگر آنگاه که مدفوعش را بخورد و فرو ببرد و رنه او را خواهد کشت و رهایش نکرد مگر آنگاه که چنین کرد. سپس آزادش گذاشت و شاعر به اهواز گریخت ” مالک بن طوق ” مردى کاردان و زیرک را برگماشت و به وى دستور داد که به هر نحوى خواهد، شاعر را ناآگاهانه بکشد ده هزار درهم نیز به او جایزه داد.آن مرد پیوسته در – جستجوى دعبل بود تا شاعر را در روستائى از نواحى ” سوس ” پیدا کرد و وى را در یکى از اوقات بعد از نماز عشا به چنگ آورد و با چوب دستى که دمى زهر آگین داشت به پشت پایش زد و فرداى آن روز دعبل مرد و در همان قریه به خاک رفت و گفته اند که وى را به ” سوس ” بردند و در آنجا به خاک سپردند.
و در تاریخ ابن خلکان است که وى در ” طیب ” که شهرى در میان واسط عراق و کور اهواز است کشته شد. و ” حموى ” گفته است که قبر دعبل پسر على خزاعى در ” زویله ” است و بکر بن حماد در این باره چنین سروده است: ” مرگ، دعبل را بزویله و در سنگستان احمد بن خصیب رها کرد. “
بر جستجو گر مخفى نماند که تردید ” ابن عساکر ” در صفحه242 جلد 5 تاریخش پس از ذکر وفات مترجم بسال 246، و این سخن او که: |گفته اند: دعبل معتصم را هجو کرد و او شاعر راکشت و نیز آورده اند که مالک را هجو کرد و او کسى را در پى شاعر فرستاد تا مسمومش کند” تردیدى بى تامل و نقل قولى بى تدبر است زیرا معتصم بسال 227 و 9 سال پیش از شهادت شاعر درگذشته است و نیز آنچه ” حموى ” در صفحه 418 جلد 4 ” معجم البلدان ” آورده است که |چون دعبل معتصم را هجو کرد وى خون شاعر را هدر نمود و دعبل به طوس گریخت و به گور رشید پناه برد ولى معتصم پناهش نداد و او را بسال 220 قتل صبر کرد| بر خلاف اتفاق قول مورخان و دانشمندان رجال در مورد در گذشت شاعر به سال 246 است.
” بحترى ” که با شاعر و ” ابى تمام ” که پیش از دعبل در گذشت، دوست بود در سوک آن دو چنین سرود:
آرامگاه حبیب و دعبل بروز مرگشان، بر درد دلم افزود و آتش به جانم زد اى دوستان من: باران رحمت پیوسته بر شما ریزان باد و ابرى پر آب و باران زا گورتان را سایبانى کناد. “گور این یکى “دعبل” در اهواز و از مسیر ناله نوحه گر بدور است و قبر دیگرى “ابى تمام” در موصل است.
” ابو نصر محمد بن حسن کرخى کاتب ” گفته است: دیدم که بر گور دعبل این اشعار را نوشته بودند:
دعبل، توشه اقرار به بیگانگى خداوند را براى رستاخیز خویش آماده کرده است وى خالصانه شهادت به وحدت حق مى دهد و امیدوار است که خداوند در رستاخیز بر او رحمت آرد.
مولاى دعبل، خدا و رسول اویند و پس از این دو مولاى او جانشین بحق پیغمبر یعنى على است.
شاعر دو فرزند بنامهاى ” عبد الله ” و ” حسین شاعر ” بر جا نهاد. و ” ابن ندیم ” براى فرزند دوم، دیوانى در حدود 200 برگ یاد کرده و ” ابن معتز ” در صفحه 193 ” طبقات الشعراء ” شرح حال و نمونه اى از اشعار وى را آورده و گفته است:
” دعبلى شاعرى سخت نمکین شعر است “.
الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج2، ص: 513 – 544