می‌گویند: ابو تمام شعر خود را مدوّن نکرده است. لیکن آن چنان که در ص 324 «بغیة الوعاة» آمده است، از خواندن عثمان بن مثنى قرضی م 273 دیوان شاعر را براى خود او، چنین بر می‌آید، که شعر وى در روزگار زندگى خودش فراهم آمده، و پس از آن گروهى از اعلام و ادیبان به ترتیب و تلخیص و شرح و حفظ آن همت گمارده‌اند که از آن جمله‌اند:
1- ابو الحسن محمّد بن ابراهیم کیسان در گذشته بسال 320 که وى را شرحى بر اشعار ابى تمام است.
2- ابو بکر محمّد بن یحیى صولى م 325/6 که دیوان شاعر را به ترتیب حروف معجم در قریب به 300 برگ فراهم آورده است.
3- على بن حمزه اصفهانى. که اشعار شاعر را به ترتیب انواع مرتب کرده است.
4- ابو منصور محمّد بن احمد از هرى شافعى م 380 که شرحى بر اشعار شاعر دارد.
6- خالع حسین بن محمّد رافعى که در حدود سال 380 زنده بوده و شرحى بر دیوان شاعر دارد.
7- وزیر حسین بن على مغربى در گذشته به سال 418، که کتاب اختیار و گزینش شعر ابى تمام دارد.
8- ابو ریحان محمّد بن احمد بیرونى در گذشته بسال 340 شرحى بر دیوان ابى تمام دارد که حمومى آن را به خط خود ابو ریحان دیده است.
9- ابو العلاء احمد بن عبد اللّه معرى متوفى بسال 449، که تلخیصى از دیوان شاعر با شرح آن بنام «ذکرى حبیب» دارد.
10- ابو زکریا یحیى بن على خطیب تبریزى متوفى 502 که شارح دیوان اوست.
11- ابو البرکات ابن مستوفى مبارک اربلى م 637 که شرحى بر دیوان ابو تمام در 10 جلد دارد.
12- ابو الفتح ضیاء الدین نصر بن محمّد متوفى 637 که حافظ شعر وى بود.
13- ابو الحجاج یوسف بن محمّد انصارى م 672 که دیوان شعر و حماسه را از حفظ می‌کرد.
14- محى الدین خیاط «1» که شرحى بر دیوان ابى تمام دارد.
15- دکتر ملحم ابراهیم اسود، وى شرحى بر دیوان ابى تمام دارد که در مصر چاپ شده است.
نسخه چاپى دیوان ابى تمام ظاهرا بر ترتیب «صولى» است که مرتب بر حروف است. با این تفاوت که اشعار افتاده آن بسیار است. زیرا «نجاشى» در صفحه 12 فهرستش گفته است: ابو تمام را در باره خاندان پیغمبر اشعار فراوانى است. و احمد بن حسین (ره) یادآورى کرده که از دیوان شاعر نسخه کهنه‌اى دیده است که شاید نوشته در روزگار خود شاعر یا نزدیک به زمانه او بوده و در آن از امامان شیعه تا امام جواد (ع) که ابو تمام در زمان وى در گذشته است یاد نموده، لیکن در دیوانچاپى ابى تمام از این اشعار بسیار چیزى جز همان چکامه رائیه‌اى که در این کتاب آوردیم، یافت نمی‌شود. بنابر این یا آن دستى که باید امین در چاپ باشد، این چکامه‌ها را بگاه طبع انداخته است، مثل سایر کتب که با آنها نیز چنین کارى کرده‌اند و یا آنکه در هنگام چاپ به چنین دستنویسى، دسترسى نیافته و یا آنکه نسخه چاپى دیوان همان نسخه مذکور اختصارى «ابو العلاء معرى» است.
دیوان حماسه و شروح آن
یکى از آثار ابی تمام که آن را به صورت تألیف در آورده است، دیوان حماسه‌اى است که بزرگان به آن روى آورده و مردم روزگاران از آن بهره‌ها برده‌اند. ابى تمام در این کتاب عیون شعر و وجوه کلام عرب را فراهم آورده است وى این اثر را در خانه «ابى الوفاء ابن سلمه» در همدان آنگاه که نزول برف و باران وى را ناگزیر به پناهندگى به این شهر کرده بود گرد آورد و این کتاب را در ده باب که هر بابى از آن ویژه فنّى است مرتب کرد و گروه بسیارى از سرشناسان ادب به شرح آن همت گماردند که از آن جمله‌اند:
1- ابو عبد اللّه محمّد بن قاسم ماجیلویه برقى.
2- ابو الحسن على بن محمّد سمیساطى «1» در گذشته در اواسط قرن چهارم.
3- ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریاى لغوى رازى که بسال 396 در گذشته است.
4- ابو عبد اللّه حسین بن على بن عبد اللّه نمرى متوفى بسال 385 و بنابر آنچه در ص 24 جلد 3 «معجم الادباء» آمده است «ابى محمّد اسود حسن غندجانى» ردّى بر این «نمرى» در شرح حماسه، دارد.
5- ابو الفتح عثمان بن جنّى در گذشته به سال 392 او را کتابى بنام (المنهج) در اشتقاق شعراء حماسه و شرحى بر مستغلق حماسه است.
6- ابو الحسن على بن زید بیهقى.
7- ابو هلال حسن بن عبد اللّه بن سعید عسکرى که تا سال 395 زنده بوده است.
8- ابو المظفر محمّد بن آدم بن کمال هروى نحوى در گذشته سال 414
9- شیخ ابو على احمد بن محمد مرزوقی اصفهانی متوفى 421.
10- ابو العلاء احمد بن عبد اللّه تنوخى متوفى 449.
11- ابو الحسن على بن احمد بن سیده اندلسى متوفى 458.
12 ابو الحسین عبد اللّه بن احمد بن حسین شاماتى متوفى 475.
13- ابو القاسم زید بن على بن عبد اللّه فارسى متوفى 467.
14- ابو حکیم عبد اللّه بن ابراهیم بن عبد اللّه خبرى متوفى 476.
15- ابو الحجاخ یوسف بن سلمان شنتمرى متوفى 476. وى دیوان حماسه را بر حروف مرتب و آن را شرحى بزرگ کرده است.
16- ابو زکریا یحیى بن على خطیب تبریزى م 502 که وى را سه شرح بر دیوان حماسه است.
17- ابو الحسن على بن عبد الرحمن اشبیلى در گذشته سال 514.
18- ابو المحاسن مسعود بن على بیهقى متوفى 544.
19- ابو البرکات عبد الرحمن ابن محمّد انبارى متوفى 577.
20- ابو اسحق ابراهیم بن محمد حضرمى اشبیلى متوفى 584.
21- ابو محمّد قاسم بن محمّد دیمرتى اصفهانى.
22- شیخ على بن حسن شمیم حلى درگذشته بسال 601.
23- ابو البقاء عبد اللّه بن حسین بن عبد اللّه عکبرى بغدادى متوفى 616.
24- ابو على حسن بن احمد استرابادى لغوى نحوى،
ترجمه الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج4، ص: 233
25- المولوى فیض حسین. شرح مختصرى بر حماسه دارد که آن را (الفیضى) نامیده است.
26- شیخ لقمان
27- الشیخ سید بن على مرصفى ازهرى معاصر.
به فهرست نجاشى و ابن ندیم و معجم الادباء و بغیه الوعاة و الذریعه رجوع کنید «1».
دیوانهاى حماسه
گروه بسیارى در حماسه سازى از ابى تمام تبعیت کرده‌اند که از آنهایند:
1- ابو عباده ولید بن عبیده، بحتری متوفى 284.
2- ابو الحسین احمد بن فارس لغوى رازى درگذشته به سال 369
3- دو فرزند هاشم که هر دو بنام خالدند، یکى ابو بکر و دیگرى ابو عثمان سعید متوفى 371
4- ابو هلال حسن بن عبد اللّه عسکرى نحوى.
5- ابو الحجاج یوسف بن سلیمان شنتمرى در گذشته بسال 676
6- ابو حصین محمّد بن على اصفهانى دیمرتى.
7- ابو دماش که ابن ندیم وى را از دانشمندان نحو و لغت شمرده است.
8- ابو العباس محمّد بن خلف مرزبانى.
9- ابو السعادات هبت الدین على معروف به ابن شجرى متوفى 542
10- شیخ على بن حسن شمیم حلّى در گذشته بسال 601
11- ابو الحجاج یوسف بن محمّد اندلسى متوفى 654
12- صدر الدین على بن ابى فرج بصرى کشته در سال 659
13- ابو الحجاج یوسف بن محمّد انصارى در گذشته بسال 672
و از آثار ادبى ابى تمام است:
الاختیارات من شعر الشعراء. الاختیار من شعر القبایل. اختیار المقطّعات. المختار من شعر المحدثین. نقائض جریر و الاخطل. و الفحول که گزینه‌هائى از قصائد جاهلیت و اسلام است که به «ابن هرمه» پایان می‌پذیرد، ابن ندیم در ص 235 فهرست خود و دیگران این آثار را از او یاد کرده‌اند.
کسانى که در گزارش زندگى ابى تمام کتاب نوشته‌اند
اخبار و نوادر و خوش بزمی‌ها و نکته سنجی‌ها و آداب و اشعار بجا مانده از زمان زندگى «ابى تمام» را گروهى گرد آورى کرده‌اند که از آن جمله‌اند:
1- ابو الفضل احمد بن طاهر متوفی 280. وى را کتابى است بنام (سرقات- النحویین من ابى تمام)
2- ابو بکر محمد بن یحیى اصولى در گذشته بسال 336 که کتاب (اخبار ابى تمام) از اوست و این کتاب با فهرستش در 340 صفحه چاپ شده است.
3- ابو القاسم حسن بن بشر آمدى بصرى متوقى 371 که کتاب (الموازنة بین ابى تمام و البحترى) در 10 جزء دارد و یاقوت حموى در ص 59 ج 2 معجم الادباء در پیرامون این موازنه گفتگوئى دارد. و نیز این «آمدى» را ردّى است بر «ابن عمار» در خطائى که بر «ابى تمام» گرفته است.
4- فرزندان هاشم یعنى دو خالد یکى بنام ابو بکر محمّد و دیگرى بنام ابو عثمان سعید متوفى بسال 371 که آن دو کتاب (اخبار ابى تمام و محاسن شعره) دارند.
5- ابو على احمد بن محمّد مرزوقى اصفهانى متوفى بسال 421 که کتابى بنام (الانتصار من ظلمة ابى تمام) دارد و از انتقاداتى که بر ابى تمام کرده‌اند، دفاع نموده.
6- ابو عبد اللّه محمّد بن عمران مرزبانى متوفى 444 که کتاب (اخبار ابى تمام) در تقریبا 100 برگ نوشته است.
7- ابو حسین على بن محمّد عدوى سمیساطى که کتاب (اخبار ابى تمام و المختار من شعره) و کتاب (تفضیل ابى نواس على ابى تمام) از اوست.
8- ابو ضیاء بشر بن یحیى نصیبى که کتاب (سرقات البحترى من ابى تمام) از اوست.
9- احمد بن عبید اللّه قطر بلى معروف به «فرید» که کتابى در خطاهاى ابى تمام در اسلام و غیر آن، تصنیف کرده است.
10- شیخ یوسف بدیعى، قاضى موصل متوفى 1073 که کتاب (هبة الایام فیما یتعلق بابى تمام) در 309 صفحه نوشته و به سال 1352 در مصر چاپ شده است.
11- شیخ محمد، على بن ابى طالب زاهدى جیلانى در گذشته بسال 1181 در نبارس هند.
12- سرور ما محسن امین عاملى مؤلف اعیان الشیعه
13- عمر فرّوخ که از نویسندگان عصر حاضر است و تالیفى درباره این شاعر دارد که در بیروت در 100 صفحه چاپ شده است.
و شرح حال و زندگى ابى تمام را در ص 133 طبقات ابن معتز، فهرست این ندیم ص 235، تاریخ طبرى ص 9 ج 11، فهرست نجاشى ص 102 تاریخ خطیب 8 ص 248. مروج الذهب 2 ص 283 و 357. معجم البلدان 3 ص 37 تاریخ ابن عساکر 4 ص 18- 67. نزهة، البّاء ص 213. تاریخ ابن خلّکان 1 ص 131 رجال ابن داود. خلاصه علّامه. مرات الجنان 2 ص 102 معاهد التنصیص 1 ص 141 شذرات الذهب 2 ص 72. مجالس المؤمنین ص 458. کشف الظنون 1 ص 501. ریاض الحبنّه زنوزى در روضه رابعه. امل الامل ص 8. منتهى المقال ص 96 منهجالمقال ص 92. تکلمة امل الامل که از سید ما، صدر کاظمى است دائرة المعارف بستانی 2 ص 56. دائرة المعارف اسلامى 1 ص 420 دائرة المعارف فرید وجدى 2 ص 685- 693 و غیر آن، می‌توان یافت.
الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج2، ص: 478