فروع سه گانه

این فروع، به ما این درس را می دهد که پیشوایان مذاهب همگى بر این حقیقت اتفاق دارند که: زیارت پیامبر اکرم و سفر کردن براى انجام آن از نقاط مختلف جهان، امرى راجح، محبوب و مستحب است:

1- آراء فقهاء مذاهب چهارگانه در اینکه: کدام یک از حج و زیارت باید بر دیگرى مقدم گردد، با هم مختلف است. تقى الدین سبکى در «شفاء السقام» صفحه 42 گفته است: علماء گذشته که خداى رحمتشان کند، اختلاف کرده اند در اینکه ابتداء کردن به مدینه قبل از مکه برتر است یا بر عکس؟ و از کسانى که تصریح به این مسأله و آراء مختلف آن نموده اند امام احمد رحمه اللّه در کتابش «المناسک الکبیر» است. این مناسک را حافظ ابو الفضل (با اسنادش) «1» از عبد اللّه ابن احمد، از پدرش روایت کرده است. و در این مناسک سؤال شده: چه کسى باید ابتداء کند به مدینه پیش از مکه؟ آنگاه با اسنادش از عبد الرحمن بن زید و عطاء و مجاهد نقل کرده که آنها گفته اند: هنگامى که تصمیم رفتن به مکه را دارى اول به مدینه نرو، بلکه ابتداء به مکه کن و هنگامى که از عمل حج فارغ شدى اگر خواستى به مدینه برو.
و با اسنادش از «اسود» نقل کرده که گفته است: دوست دارم که با وسائل سفرم ابتداء به مکه بروم.
و از ابراهیم نخعى آورده است که: هر گاه اراده مکه داشتى همه چیز را تابع آن قرار ده.
و از مجاهد نقل کرده که گفته است: هنگامى که خواستى حج و یا عمره انجام دهى مکه را مقدم کن و همه چیز را تابع آن قرار ده. و از ابراهیم آورده است: وقتى که حج می کنى، اول به مکه برو سپس به مدینه.
و نیز امام احمد با اسنادش از عدى بن ثابت نقل کرده است که: برخى از یاران رسول خدا وقتى که می خواستند به حج بروند ابتداء به مدینه می رفتند و مى- گفتند: آیا بهتر از جائى که رسول خدا احرام بسته است وجود دارد؟ و ابن ابى شیبه در فضیلت تقدیم مدینه نیز چنین آورده است.
و از علقمه و اسود و عمرو بن میمون با اسنادش آورده است که: آنان اول به مدینه و سپس به مکه رفته اند. تا اینکه می گوید: و از کسانى که تصریح به این مسأله کرده اند: امام ابو حنیفه (ره) است که گفته است: بهتر ابتداء کردن به مدینه است.
شیخ على قارى در شرح «المشکاة» جلد 3 صفحه 284 گفته است: مناسب‏تر اینست که زیارت پیغمبر بعد از حج صورت گیرد، چنانکه مقتضاى قواعد شرعى مقدم داشتن واجب بر مستحب است «1».
حسن از ابى حنیفه تفصیل نیکوئى نقل کرده و آن اینکه: اگر حج واجب باشد، نیکوتر براى حاجى مقدم داشتن مکه است و اگر زیارت را مقدم دارد جائز است و اگر حج مستحب باشد هر کدام را که بخواهد مقدم دارد مخیر است.
سپس گفته است: ظاهرتر این است که ابتداء به حج به خاطر اطلاق حدیث «2» و مقدم داشتن حق خدا بر حق پیامبر اکرم شایسته تر است. و روى همین جهت استکه: تحیت مسجد رسول خدا بر زیارت آن حضرت مقدم است.

2- از امورى که میان همه فرق اسلامى از گذشته و حال مورد اتفاق بوده مسأله جواز نیابت و استیجار اجیر براى زیارت پیامبر اکرم است، در مورد کسى که مانعى او را از انجام این عمل باز داشته است.
و به طور استفاضه «1» از عمر بن عبد العزیز نقل شده: کسى را از شام به مدینه می فرستاد تا سلامش را به رسول خدا ابلاغ نماید.
این مطلب را بیهقى در «شعب الایمان» و ابو بکر احمد بن عمرو النیلى، متوفى در سال 287 در مناسکش و قاضى عیاض در «الشفاء» و حافظ ابن جوزى در «مثیر الغرام الساکن» و تقى الدین سبکى در «شفاء السقام» صفحه 41 و دیگران نقل کرده اند.
و یزید بن ابى سعید «مولى المهرى» می گوید: رفتم پیش عمر بن عبد العزیز، هنگامى که با او خدا حافظى می کردم به من گفت: به تو حاجتى دارم و آن اینکه هنگامى که به مدینه رفتى و قبر رسول خدا (ص) را دیدى سلامم را به حضرتش ابلاغ کن! «2»
ابو اللیث سمرقندى حنفى در «الفتاوى فى باب الحج» گفته است: ابو القاسم گفته:
هنگامى که خواستم از مکه خارج شوم، قاسم بن غسان گفت: به تو حاجتى دارم و آن اینکه: هنگامى که پیش قبر رسول خدا رفتى از ناحیه ام به حضرتش سلام برسان، و من وقتى که پایم را توى مسجد مدینه گذاشتم یادم آمد «3».
عبد الحق بن محمد صقلى مالکى، متوفى در سال 466 ه در «تهذیب الطالب» گفته است: در بعضى از مسائلى که از شیخ ابو محمد بن ابى زید سؤال شده بود، دیدم: از او درباره مردمى که اجیر شده بود، با اجرتى حج استیجارى انجام دهد و شرط کرده بودند که زیارت قبر پیامبر اکرم را نیز انجام دهد و اتفاقا در اثرمانعى آن سال نتوانست به آن شرط وفا کرده زیارت را نیز انجام دهد، پرسیدند، او در جواب گفته بود: از اجرت به مقدار مسافت زیارت برگرداند.
عبد الحق گفته است: دیگر از شیوخ ما گفته اند که: باید برگردد و به عنوان نیابت زیارت کند سپس گفته است: اگر استیجار او براى حج مخصوص به سال معینى بوده به مقدار زیارت از اجرتش کم می شود، و اگر استیجارش براى حج به عنوان ضمان در ذمه بوده، بر گردد و زیارت نماید و با این تفصیل هر دو نقل با هم یکسان خواهد بود.
شافعی ها گفته اند: استیجار و جعالة اگر بر دعاء پیش قبر پیامبر اکرم یا ابلاغ سلام واقع شده باشند، شکى نیست که جائز است چنانکه عمر بن عبد العزیز انجام داده است. و اگر در مورد زیارت باشد، صحیح نیست چون زیارت عمل مضبوطى نیست «1».
ابو عبد اللّه عبید اللّه بن محمد عکبرى حنبلى مشهور به «ابن بطة»، متوفى در سال 387 ه در کتاب «الابانة» گفته است: کفایت می کند تو را از لحاظ دلالت بر اجماع مسلمین و اتفاقشان بر دفن ابى بکر و عمر با پیامبر اکرم اینکه: هر عالمى از علماء مسلمین و فقیهى از فقهائشان کتابى در مناسک نوشته و آن را به فصول و ابواب مختلف تقسیم نموده و مسائل مربوطه را در آنها نگاشته است …
تا اینکه زیارت قبر پیامبر اکرم را ذکر می کند و چگونگى آن را چنین توصیف می کند: آن را روبروى خویش و قبله را پشت سرش قرار می دهد …
اکنون می بینیم و درباره گذشتگان نیز شنیده ایم: هر گاه کسى می خواست به مکه برود، خانواده اش با او خداحافظى می کردند و به او می گفتند: به رسول خدا و ابو بکر و عمر سلاممان را ابلاغ کن، و هیچ کسى از این عمل ایراد نمی گرفت و با آن مخالفت نمی نمود (شفاء السقام صفحه 45)
امینى می گوید: ابو منصور کرمانى حنفى، و غزالى در احیاء العلوم، و فاخورىدر کفایة، و شرنبلالى در مراقى الفلاح، و سبکى و سمهودى و قسطلانى و حمزاوى عدوى و دیگران گفته اند: نائب الزیاره می گوید: درود بر شما اى رسول خدا، از فلان پسر فلان او وسیله شما به خدایت به رحمت و مغفرت شفاعت می جوید پس او را شفاعت کن.

3- عبدرى مالکى، در شرح رساله ابن ابى زید گفته است: اما نذر کردن براى رفتن به مسجد الحرام یا مکه، داراى ریشه اى در شرع است که همان حج و عمره باشد، و نذر کردن براى رفتن به مدینه براى زیارت قبر پیامبر اکرم، برتر از کعبه و بیت المقدس است در صورتى که حج و عمره اى نداشته باشند.
پس وقتى که نذر کرد به یکى از این اماکن سه گانه برود، لازم الوفاء است. اما کعبه مورد اتفاق است، ولى اصحاب ما و دیگران درباره مسجد الاقصى و مسجد النبى اختلاف کرده اند.
ابن الحاج در «المدخل» جلد 1 صفحه 256 بعد از نقل این عبارت گفته است: این گفته قطعى و صحیح است و جز مشرک یا معاند خدا و پیغمبر در آن شک نمی کند.
و تقى الدین سبکى در «شفاء السقام» صفحه 53 بعد از ذکر گفته عبدرى یاد شده گفته است: اختلافى که بدان اشاره کرده است مربوط به نذر براى رفتن به دو مسجد یاد شده است، نه زیارت قبر پیامبر اکرم.
و در صفحه 71 بعد از گفتار طولانى پیرامون نذر عبادات و قرار دادن آن به اقسام مختلف، گفته است: هنگامى که این را دانستى پس زیارت قبر پیامبر اکرم به خاطر ترغیب شرع به آن، عامل تقرب به خدا است.
و ما گفتیم که در آن دو جهت است؛ جهت عموم و جهت خصوص اما از جهت خاص و اینکه ادله خاصه اى درباره آن وارد شده است، پس یقین پیدا می کنیم که آن به خاطر الحاقش به عبادت مقصوده اى که جز به شکل عبادت آورده نمی شود مانند: نماز، روزه، صدقه و اعتکاف با نذر لازم می گردد.
و به خاطر همین جهت است (خدا داناتر است) قاضى ابن کج -رحمه اله- گفته است: هنگامى که نذر کرد قبر پیامبر اکرم را زیارت کند پیش من چنین است که وفا به نذر بدون اختلاف لازم است.
تا اینکه گفته است: هنگامى که از جهت عموم به زیارت قبر نبى اکرم و اینکه همه معانى مقصوده از زیارت در آن جمع است بنگریم، باز ظاهر اینست که گفته شود: بدون اختلاف لازم الوفاء است. و به احتمال بعید گفته می شود: همانطور که اگر نذر بکند به زیارت آیندگان از سفر برود و سلام بگوید، در لزوم آن به نذر خلاف است، با آنکه این عمل فى حد نفسه قبل از نذر و بعد از آن عامل تقرب به خدا هستند، در زیارت نیز چنین است، و حال آنکه براى شما آشکار گردید که زیارت با نذر لازم می گردد.

و پیش از همه اینها خبر می دهد تو را از آنچه که مورد بررسى قرار مى دهیم، آداب مستحبه آتیه که براى زائر است، زیرا آنها متفرع بر استحباب زیارت و سفر کردن به سوى روضه نبى اکرم است (یعنى از آداب مستحبه اى که براى زیارت و زائر نقل می شود، این حقیقت به خوبى بدست می آید که استحباب زیارت قبر پیامبر بزرگوار اسلام و سفر کردن براى آن، امرى مسلم و غیر قابل انکار است).

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 188