اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۱۳ آبان ۱۴۰۳

شرح حال سید محمد اقساسی

متن فارسی

اجداد اقساسی
نسابه معروف «العمری» در کتاب «المجدی» درباره جد سید محمد اقساسی یعنی، فخر الدین ابو الحسین حمزه می‌نویسد: او نقیب کوفه و دوست با فضل و بردبار و صاحب ریاست و نیکو کارم بوده است.

این آقای فخر الدین، دارای برادری است به نام «ابو محمد یحیی» که سمعانی در «الانساب» درباره‌اش می‌نویسد: «او مرد بزرگوار و مورد اعتمادی است و از ابو عبد اللّه محمد ابن عبد اللّه قاضی جعفری سماع خبر کرده است.»

ابو القاسم اسماعیل ابن احمد سمرقندی «1» و ابو الفضل محمد ابن عمر ارموی «2» در بغداد و ابو البرکات عمر ابن ابراهیم حسینی «3» در کوفه از او برای ما روایت کرده‌اند.

او در شوال سال 395 ه متولد شده و در سال چهار صد و هفتاد و اندی وفات یافت و یاقوت حموی در معجم البلدان جلد 1 صفحه 312 از او یاد کرده است.

آشنائی بیشتر با شاعر ما و دودمانش
ابن اثیر در تاریخ کامل جلد 11 صفحه 174 درباره شاعر ما چنین می‌نویسد:
«در سنه 575 ه «محمد ابن علی ابن حمزه اقساسی» نقیب علویان در کوفه در گذشت و او این شعر را زیاد می‌خواند:
رب قوم فی خلائقهم غرر قد صیروا غررا
ستر المال القبیح لهم ستری ان زال ماسترا
«چه بسا افرادی در میان قومشان در معرض هلاکتند که بعدا چون ماه شب چهارده بر تارک اجتماعشان می‌درخشند. مال زشتیهایشان را پوشانده است که اگر مالشان از بین برود بزودی چیزی را که مال پوشانده بود خواهی دید».

او دارای برادری است به نام «علم الدین ابو محمد الحسن النقیب الطاهر ابن علی ابن حمزه، که در کوفه متولد شد و در آنجا زندگی کرد و در سال 593 ه وفات یافت.

ابن کثیر در «البدایة و النهایة» جلد 13 صفحه 16 درباره‌اش می‌نویسد:«او شاعر توانائی بوده که خلفاء و وزراء زمانش را مدح می‌کرده است. او از خانواده‌ای است که معروف به ادب و ریاست و جوانمردی هستند.

او به بغداد رفت و «المقتفی» و «المستنجد» و پسرش «المستضیی‌ء» و پسر او «الناصر» را مدح کرد و «الناصر» هم به او منصب نقابت داد. و او پیرمرد با هیبتی بوده و عمرش از هشتاد تجاوز می‌کرد.

و ابن السباعی، برای او قصائد زیادی نقل کرده که از آن جمله است مضامین زیر: «بر دشمنی زمانه شکیبا باش که همواره یکسان نخواهد بود، و چون خواست خدا است، پس نسبت به آن راضی باش و تغییر آن را طلب مکن، چه بسا تو گاهی پیروز می‌شوی، اما همواره ترا در وسعت و مضیقه آن می‌بینم، این وضع همواره در فرزندان آدم ادامه دارد».

«قاضی مرعشی» در کتاب «مجالس المؤمنین» صفحه 211 درباره او چنین می‌نویسد: «میرزا در کتاب «ریاض العلماء» گفته است: او از اجله سادات و شرفاء و علماء و ادباء کوفه بوده که «شیخ علی ابن علی ابن نما» که از بزرگان اصحاب ما است از او روایت می‌کند.»

همانطور که در «تجارب السلف» ابن سنجر صفحه 310 آمده است: «علم الدین» به کتاب «الافصاح عن شرح معانی الصحاح» «1» تقریظی با شعر نوشته که ترجمه آن این است: «او پادشاه کشور فصاحت است که برای بدست آوردن آن با مشکلاتی روبرو نشده است، او بیان را آشکار کرد تا جائی که با سخن گفتن هر سخنوری را لال کرده است، او هر مشکلی از معانی متون صحاح را که پیش از او هیچ صاحب هدایت و اصلاحی حق آن را اداء نکرده بود، در کتابی برای ما حل کرده است».

بعد از «علم الدین» پسرش «قطب الدین ابا عبد اللّه الحسین» جانشین او و نقیبنقیبان سادات علوی در بغداد شد.

او دانشمندی شاعر و مطلع بر تاریخ بود. و بعد از آنکه قوام الدین «ابو علی الحسن ابن معد» متوفی 636 ه را در سال 624 ه از نقابت عزل کرد به منصب نقابت نائل آمد.

و در کتاب «الحوادث الجامعة» صفحه 220 آمده است: «در سال 645 ه نقیب قطب الدین ابو عبد اللّه الحسین پسر حسن ابن علی معروف به پسر «اقساسی علوی» در بغداد وفات کرد و او مردی ادیب و فاضل بود و شعر خوب می‌گفت. در زمان خلیفه «الناصر» جمله‌ای از روی اشتباه از دهانش خارج شد و آن جمله این بود: «ما خلیفه جدیدی می‌خواهیم!»
این جمله به «الناصر» رسید و گفت: «یک زنجیر کافی نیست، بلکه دو زنجیر» آنگاه دستور داد او را زنجیر کنید و به کوفه ببرید، طبق دستور خلیفه او را به کوفه بردند و زندانیش کردند و همچنان در زندان بود تا در سال 623 ه «الظاهر» به خلافت رسید دستور داد او را آزاد کنند و پس از آن هنگامی که المستنصر باللّه در سال 624 ه به خلافت رسید، با او رفیق شد و از نزدیکان و ندیمانش قرار داد و منصب نقابت را به او عنایت کرد و او مردی با هوش، خوش مجلس، بذله‌گو و حاضرجواب بود.

در محرم سال 633 ه ناصر الدین داود پسر عیسی سلطان وقت، وارد بغداد شد و در بین راه از «حله سیفیة» گذشت. در آن وقت امیر «شرف الدین علی» ریاست آنجا را به عهده داشت.
هنگامی که سلطان ناصر الدین وارد بغداد شد «نقیب قطب الدین ابو عبد اللّه الحسین ابن الاقساسی» به دیدنش رفت و در آخر ربیع الاول همان سال «امیر رکن الدین اسماعیل» فرمانروای موصل وارد بغداد شد، باز «نقیب حسین اقساسی» و دو نفر از خادمان خلیفه به دیدنش رفتند.

در سوم رجب سال 634 ه خلیفه «المستنصر باللّه» به زیارت قبر «موسی ابنجعفر علیهما السلام» رفت. وقتی که برگشت سه هزار دینار برای «ابو عبد اللّه ابن الحسین اقساسی» نقیب سادات طالبی فرستاد و دستور داد آن پول‏ها را میان سادات علوی که در نجف و کربلا و کاظمین زندگی می‌کنند تقسیم نماید «1».

در سال 637 ه امیر سلیمان پسر نظام الملک متولی مدرسه «نظامیه» بغداد در مجلس «ابی الفرج عبد الرحمن ابن الجوزی» که در «باب بدر» تشکیل می‌شد، حاضر گردید، چنان تحت تأثیر قرار گرفت که فی المجلس توبه کرد، در حال وجد و ابراز علاقه شدید، جامه‌اش را پاره کرد، سرش را برهنه نمود و ایستاد واعظ و مردم را شاهد گرفت که: تمام بنده‌هایش را در راه خدا آزاد کرده، املاکش را وقف نموده و اموالش را در راه خدا بخشیده است «2».

بعد از این واقعه «نقیب ابو عبد اللّه الحسین ابن اقساسی» اشعار زیادی که ترجمه قسمتی از آن ذیلا آورده می‌شود برای او نوشت: «3»
«ای پسر نظام الملک! ای بهترین کسی که توبه کرده و زهد او را ملاقات نموده است! ای پسر وزیر دو دولت که صبح و شام (همواره) به سوی مجد و عظمت پیش می‌رود! ای پسر کسی که از مالش مدرسه‌ای را که طالعش سعد بوده پدید آورد، بی علاقه گیت از چیزهائی که آزاد و بنده بدان رغبت دارند خورسندم کرد.
حقیقت برای تو آشکار شد و دیدی آنچه را که چشمهای ما از دیدن همانند آن عاجز است و به دنیا گفتی: از من دور شو که چاره‌ای جز اعراض از تو ندارم، دیگر چیزی از تو برایم لذت بخش نیست تا جائیکه شیرینی و تلخی تو در کامم مساوی است، روش تو خدعه و نیرنگ است چنانکه روشم نیکو وفا داری و دوستی است.

تا اینکه می‌گوید:
دنیا به سوی خانه‌هایشان میل نمی‌کند، لیکن به سوی منزلت میل دارد وچون خدمت برای مردم، دارای ارزش فوق العاده‌ای است از این رو ثمره اعمال نیکت آشکار خواهد شد، مردم در خواب بودند و تو آنها را بیدار کردی حتی دشمنان تو هم بیدار شدند.
گمان و قضاوت‏های مردم را درباره خود گونه گونه ساختی که هر طائفه‌ای درباره‌ات چیزی می‌گویند.

برخی می‌گویند: آن جوان این راه را ادامه می‌دهد! و برخی دیگر می‌گویند: برمی‌گردد، و حال آنکه ماه «تشرین» «1» آمده که چشم زندگی به آن دوخته است. در این ماه، خانه‌ای نیست مگر آنکه مریضی که سختی زندگی را لمس می‌کند در آن سکونت دارد، و هر چه که او انجام می‌دهد سراسر حیله است و بر پا داشتن چیزی است که پایانی دارد.
من گفتم: نه بخدا قسم! رأی او این نیست و در میان شما برای او همانندی نیست، او سلیمان است که زهدش در صفا همانند گل است، او همانند سلیمان پیغمبر است که روزی اسبان جوانی بر او عرضه شد او به آنها علاقمند نشد، البته شوخی همانند جدی نیست.

او در همین اشعار اضافه می‌کند: گوارا باد ترا نیل به هر چیزی که جاهل نادان در رسیدن به آن عاجز و گمراه است. لشکر شیطان را شکست دادی در صورتی که بیشتر مردم سربازان اویند، برای خدا به کاری قیام کردی که برای انجام چنان‏کاری بهشت جاویدان امید می‌رود، پس شکیبا باش که نتیجه کوشش را جز کسی که قاطع و نیرومند باشد درک نخواهد کرد».

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 19

متن عربی

و جدُّ المترجَم، فخر الدین أبو الحسین حمزة بن کمال الشرف محمد، ذکره النسّابة العمری فی المجدی «4» و قال: هو نقیب الکوفة، کان صدیقی، ذا فضلٍ و حلمٍ، و رئاسةٍ و مواساة.

و لفخر الدین هذا أخٌ یُسمّى أبا محمد یحیى، ذکره السمعانی فی الأنساب «5»،

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 19

و قال: کان ثقةً نبیلًا، سمع أبا عبد اللَّه محمد بن عبد اللَّه القاضی الجعفری، روى لنا عنه أبو القاسم إسماعیل بن أحمد السمرقندی «1»، و أبو الفضل محمد بن عمر الأرموی «2» ببغداد، و أبو البرکات عمر بن إبراهیم الحسنی «3» بالکوفة ولادته فی شوّال سنة خمس و تسعین و ثلاثمائة، و توفّی سنة نیّف و سبعین و أربعمائة. و ذکره الحموی فی معجم. و کانت البلدان (1/312). «4»

و أمّا شاعرنا- المعنیّ بالترجمة- فذکره ابن الأثیر فی کامله «5» (11/174) و قال: و فیها- یعنی سنة 575- توفّی محمد بن علیّ بن حمزة الأقساسی نقیب العلویّین بالکوفة، و کان ینشد کثیراً:

رُبّ قومٍ فی خلائقهمْ             غررٌ قد صُیِّروا غُررا

ستَرَ المالُ القبیحَ لهم             سترى إن زال ما سترا

 

و له أخوه علم الدین أبو محمد الحسن النقیب الطاهر بن علیّ بن حمزة، وُلِدَ فی الکوفة و نشأ بها توفّی (593)، ذکره ابن کثیر فی البدایة و النهایة «6» (13/16) فقال: کان شاعراً مطبقاً، امتدح الخلفاء و الوزراء، و هو من بیت مشهور بالأدب و الرئاسة و المروءة، قدم بغداد فامتدح المقتفی و المستنجد و ابنه المستضی‏ء و ابنه الناصر، فولّاه

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 20

الناصر النقابة، و کان شیخاً مهیباً جاوز الثمانین، و قد أورد له ابن الساعی قصائد کثیرة منها:

اصبر على کیدِ الزما             نِ فما یدومُ على طریقه‏

سبق القضاءُ فکنْ به             راضٍ و لا تطلبْ حقیقه‏

کم قد تغلّبَ مرّةً             و أراک من سعةٍ و ضیقه‏

ما زالَ فی أولادِهِ             یجری على هذی الطریقه‏

 

و ترجمه سیّدنا القاضی المرعشی فی مجالس المؤمنین «1» (ص 211)، و قال المیرزا فی ریاض العلماء «2»: کان من أجلّة السادات و الشرفاء و العلماء و الأدباء و الشعراء بالکوفة، یروی عنه الشیخ علیّ بن علیّ بن نما، و هو من مشایخ أصحابنا.

و لعلم الدین مقرّظاً کتاب الإفصاح عن شرح معانی الصحاح «3»، کما فی تجارب السلف لابن سنجر (ص 310) قوله:

ملکٌ ملکُهُ الفصاحةُ حتى             ما لَهُ فی اقتنائِها من مُلاحی‏

و أبانَ البیانَ حتى لقد             أخرسَ بالنطقِ کلَّ ذی إفصاحِ‏

و جلا کلَّ غامضٍ من معانٍ             حملتْها لنا متونُ الصحاحِ‏

فی کتابٍ و حقُّه ما رعاهُ             قبلَهُ ذو هدىً و لا إصلاحِ‏

 

و خلف علم الدین ولده قطب الدین أبا عبد اللَّه الحسین نقیب نقباء العلویّین فی بغداد، و کان عالماً شاعراً مطّلعاً على السِّیر و التواریخ، قُلِّد النقابة بعد عزل قوام الدین

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 21

أبی علیّ الحسن بن معد- المتوفّى (636)- عن النقابة سنة (624).

و فی الحوادث الجامعة «1» (ص 220): توفّی فیها- یعنی سنة (645)- النقیب قطب الدین أبو عبد اللَّه الحسین بن الحسن بن علیّ المعروف بابن الأقساسی العلوی ببغداد، و کان أدیباً فاضلًا یقول شعراً جیّداً، بدرت منه کلمة فی أیّام الخلیفة الناصر على وجه التصحیف، و هی (أردنا خلیفة جدیداً) فبلغت الناصر، فقال: لا یکفی حلقة لکن حلقتین، و أمر بتقییده و حمله إلى الکوفة، فحُملَ و سُجنَ فیها، فلم یزل محبوساً إلى أن استخلف الظاهر سنة (623) فأمر بإطلاقه، فلمّا استخلف المستنصر باللَّه (624) رفق علیه فقرّبه و أدناه، و رتّبه نقیباً و جعله من ندمائه، و کان ظریفاً خلیعاً طیّب الفکاهة حاضر الجواب.

وصل الملک الناصر ناصر الدین داود بن عیسى فی المحرّم سنة (633) إلى بغداد و اجتاز بالحلّة السیفیّة و بها الأمیر شرف الدین علیّ، ثمّ توجّه منها إلى بغداد، فخرج إلى لقائه النقیب الطاهر قطب الدین أبو عبد اللَّه الحسین ابن الأقساسی، و فی سلخ ربیع الأوّل من السنة المذکورة وصل الأمیر رکن الدین إسماعیل- صاحب الموصل- إلى بغداد، و خرج إلى لقائه النقیب الحسین ابن الأقساسی و خادمان من خدم الخلیفة.

قصد الخلیفة المستنصر باللَّه سنة (634) مشهد الإمام موسى بن جعفر علیهما السلام فی ثالث رجب، فلمّا عاد أبرز ثلاثة آلاف دینار إلى أبی عبد اللَّه الحسین ابن الأقساسی- نقیب الطالبیّین- و أمره أن یفرِّقها على العلویّین المقیمین فی مشهد أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب و الحسین و موسى بن جعفر علیهم السلام «2».

حضر فی سنة (637) «3» الأمیر سلیمان بن نظام الملک- متولّی المدرسة

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 22

النظامیّة- مجلس أبی الفرج عبد الرحمن ابن الجوزی بباب بدر، فتاب و تواجد و خرق ثیابه و کشف رأسه، و قام و أشهد الواعظ و الجماعة على أنَّه قد أعتق جمیع ما یملکه من رقیق، و وقف أملاکه، و خرج [من‏] ما یملکه، فکتب إلیه النقیب الطاهر أبو عبد اللَّه الحسین ابن الأقساسی أبیاتاً طویلة، یقول فیها «1»:

یا ابن نظام الملک یا خیر من             تاب و من لاقى به الزهدُ

یا ابن وزیر الدولتین الذی             یروحُ للمجدِ کما یغدو

یا ابن الذی أنشأ من مالِهِ             مدرسةً طالعها سعدُ

قد سرّنی زهدک عن کلّ ما             یرغب فیه الحرُّ و العبدُ

بان لک الحقُّ و أبصرتَ ما             أعینُنا عن مثلِهِ رُمدُ

و قلت للدنیا إلیکِ ارجعی             ما عن نزوعی عنک لی بُدُّ

ما لذَّ لی بعدک حتى استوى             فی فیَّ منکِ الصابُ و الشهدُ

شیمتُکِ الغدر کما شیمتی             حسنُ الوفاءِ المحضِ و الودُّ

 

إلى أن قال:

لا یقصدُ الناسُ إلى دورِهمْ             لکن إلى منزلِکَ القصدُ

و خدمةُ الناسِ لها حرمةٌ             و کان ما تفعلُه یبدو

و الناسُ قد کانوا رقوداً و قد             أیقظتَهمْ فانتبه الضدُّ

و قسّمت فیک ظنونُ الورى             و کلّهم للقولِ یعتدُّ

فبعضهم قال یدوم الفتى             و بعضُهمْ قد قال یرتدُّ

و قد أتى تشرینُ و هو الذی             إلیه عینُ العیش تمتدُّ

ما یسکن البیت و قد جاءه             إلّا مریضٌ مسَّه الجهدُ

و کلّ ما یفعلُه حیلةٌ             منه و نصبٌ ما له حدُّ

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 23

فقلت لا و اللَّه ما رأیُه             هذا و لا فیکم له ندُّ

و إنَّما هذا سلیمانُ قد             صفا له فی زهدِهِ الوردُ

مثلَ سلیمانَ الذی أُعرضت             یوماً علیه الضُّمَّرُ الجُردُ

فعاف أن یُدخِلَها قلبَهُ             و الهزلُ لا یشبهُه الجدُّ

 

و یقول فیها:

لیهنکَ الرشدُ إلى کلّ ما             یضلُّ عنه الجاهلُ الوغدُ

أُسقِطتَ من جیشِ أبی مِرّةٍ «1»             و أکثرُ الناسِ له جُندُ

و قمتَ للَّهِ بما یرتجى             بمثلِهِ الجنّةُ و الخُلدُ

فاصبر فما یدرکُ غایاتِ ما             یطلبُ إلّا الحازمُ الجَلْد