سید جمال ضیاء الدین هادى پسر ابراهیم پسر على متوفى 784، و او پسر مرتضى متوفى 785، پسر هادى پسر یحیى پسر حسین پسر قسم پسر ابراهیم پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر حسن پسر على بن أبیطالب «1» است که یمنى و صنعانى و زیدى است.
یکى از شخصیتهاى یمن، و از معاریف فنون علم و ادب است. در شرح حال این شاعر، صاحب «مطلع البدور» «2» مینویسد:
علامه ابن وزیر در تاریخ خود مینویسد: در طى اعصار از اولاد امام هادى کسى مثل او پدید نیامده، و او جامع دانشهاى مختلف بود، و در انواع نثر و نظم دست داشت. در شظب متولد شد و قرائت قرآن را که یاد گرفت، پدرش او را همراه پسر عمویش محمّد بن أحمد مرتضى به «صعده» برد، و مدتى در انواع علوم ادبى و عربى تحصیل کرد، و این علوم را پیش دو عمویش مرتضى بن على و احمد بن على فرا گرفت. علم تفسیر را پیش شیخ علامه، ترجمان روزگار خود اسمعیل بن ابراهیم بین عطیه بحرامى، و علوم ادبى را در محضر فقیه علامه محمّد بن على بن ناجى دانشمند معروف بیاموخت، و در محضر همین دانشمند بود که دیوان متنبى را خواند. و اصول دین و اصول فقه و فروع را پیش قاضى علامه ملک العلماء عبد اللّه بن حسن دوارى و در پیش عموى خودش مرتضى بن على- که در علم کلام برجسته بود- و هم چنین پیش عموى دیگرش احمد بن على یاد گرفت. و بدین ترتیب، هم اجازات روایت و هم از طریق سماع اجازه بدست آورد، که از جمله سماع «جامع الاصول» نزد قاضى حرم محمّد بن عبد اللّه بن ظهیرة قریشى مخزومى ساکن مکه مشرفه است که در سال تشرف به حج کسب کرد. این شاعر، رسالات و مسائل و اشعار و منظومههاى بیشمارى دارد، تا بدانجا که شیخ فقیه محمّد بن على بن ناجى در حق او گفته است:
مراد پیغمبر از این کلام که فرمود: «از فرزندان حسن، شخصى میآید که از زبانش شعر میریزد، همچنانکه از افعى سم بیرون میآید» همین شاعر بوده است:
تألیفات این شاعر بدین قرارست:
«کفایة القانع فى معرفة الصانع»، «نظم الخلاصه»» که آن را شرح کرده است، «الطرازین المعلمین فى المفاخرة بین الحرمین»، «التفصیل فى التفضیل» «الرد على بن العربى»، «هدایة الراغبین الى مذهب اهل البیت الطاهرین»، «الرد على الفقیه على بن سلیمان فى العارضة و الناقضه»، و همه این تألیفات موجودات است. و از جمله بهترین مؤلفات وى عبارت است از:
«کاشفة الغمة عن حسن سیرة امام الامة» و «کریمة العناصر فى الذب عن سیرة الامام الناصر» و «السیوف المرهقات على بن الحدفى الصفات» و «نهایة التنویه فى ازهاق التمویه فى الرد على نشوان». و از جمله اشعار او قصیده «منسک» است که آغاز آن این است:
بعث الهوى شوقى الى ام القرى «2»
این شاعر، با دانشمندان یمن جنوبى، مکاتبات، مشاعره و رفت و آمد و با کسانى مثل: اسمعیل مقرى، و نظارى و ابن خیاط- همان کسى که از او اجازه دریافت کرده- روابط نزدیک داشته، و با دانشمندان تهامه مثل:
ناشرى و نفیس علوى که حنفى بود و نسب به عتکى میرساند، و هم چنین با دانشمندان «مخالیف و هواز» همچون فقیه محمّد بن حسن سود- عابد مشهور مکه که خود یکى از واصلان وادى طریقت بود- مراسله و مشاعره داشته است.
این دانشمند، با همه این علما و دیگران مراوده داشته، و نامش در نزد همه بزرگان کشورها- حتى در مصر با وجود خشونت و دشمنى اهالى آنجا- مورد احترام و زبانزد بود.
چنانکه شرح حال او و برادرش محمّد را، حافظ علامه ابن حجر عسقلانى مصرى در تاریخ خود آورده و از هر دو تمجید کرده است.
ضیاء الدین هادى در ناحیه «ذمار» در نوزدهم ذیحجه سال 822 وفات یافت و تولدش روز جمعه 27 محرم سال 758 بوده است مرگ او بر اهلبیت خود فاجعه بسیار بزرگى بود و گران تمام شد، چنانکه از سطح معمول صاحبان ثروت در شهرها و بلاد محروم شدند، و گروهى در مرگش مرثیه گفتهاند. و بهترین مراثى از آن میان، رثاى فقیه ادیب عبد اللّه بن عتیق معروف به «مزاح مروعى» است.
این بود خلاصهاى از آنچه در «مطلع البدور» نقل شده است.
شمس الدین سخاوى در «الضوء اللامع» ج 10 ص 206 از این شاعر ذکر کرده و گفته است: شیخ ما، در «اخبار» خود از او یاد کرده و گفته است که این شاعر به علوم ادبى توجه خاص کرده و در آن سرآمد بوده و منصور فرماندار صنعاء را مدح گفته و در روز عرفه سال 22 (822) وفات یافته است.
و «ابن فهد» در «معجم» خود نوشته است که: این شاعر، خوش سخن بوده، و فضلا به شنیدن کلامش رغبت میکردند، و مؤلفاتى نیز داشته و از آن جمله است:
«الطرازین المعلمین فى فضائل الحرمین» و «القصیدة البدیعیة فى الکعبة الیمینه الثمینة» که مطلع آن قصیده این است:
خیال و آرزوى وصال لیلى، شبانه به من روى آورد، و دلم را در شکوه و لطایف بیکرانش، واله و سرگردان ساخت «1».
و سخاوى درباره برادر این شاعر «محمّد بن ابراهیم بن على» شرحى آورده و در ضمن آن گفته است: تقریبا در سال 765 متولد شد و در شاعرى ممارست کرد و در آن استاد شد و در رد فرقه زیدیه کتابى بنام «العواصم و القواسم فى الذب عن سنة أبى القاسم» و همین کتاب را در کتاب دیگرى به نام «الروض الباسم عن سنة ابى القاسم» خلاصه کرده است و تقى بن فهد در معجم خود یادى از این معنى کرده و ضمن ابیاتى گفته است:
دانش میراث پیامبر است، و در حدیث نیز چنین آمده و علما ورثه انبیاء هستند.
هرگاه خواسته باشى که این حقیقت را بدانى که وارثان این دانش کیانند و این چگونه میراثى است.
(بدان که:) پیامبر بزرگوار، جز حدیث گرانبها، بر ما کالایى در میان ما به ارث نگذاشته، و این بهترین کالا و متاعى است که از او داریم.
ما بر آنیم که: حدیث، میراث پیامبران است، در میان هر گفتارى، تازگى و ابتکار، از آن سخن پیامبر است.
این شاعر در محرم سال 840 در شهر صنعاء وفات یافته و مورخان تاریخ وفات او را پیش از این تاریخ نگاشتهاند «1».
الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج11، ص: 259