ابو الحسن یا ابو الحسین علی بن عبد اللّه بن وصیف، ناشی صغیر (نوپرداز کوچک) بغدادی است از «باب طاق» که در مصر نشیمن گزیده، معروف به «حلاء» است: چون پدرش حلیه شمشیر می‌ساخته، و به «ناشی» شهرت یافته چون ناشی به قول سمعانی در انساب بمعنی نوپرداز است.
شاعر، یکی از صاحب نظران علم کلام است که ضمنا در فقه دستی داشته و در حدیث نبوغی یافته و در علم ادب پیش افتاده، و بالاخره در سرودن اشعار آبدار مشهور و سرشناس آمده، خلاصه مجمع فضائل و مکارم، معدن فرهنگ و دانش بوده، پیشتاز دانشمندان شیعه و متکلمین و محدثین و فقها و شعراء مذهب است:
شیخ مفید از او روایت می‌کند، و شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی به توسط استادش مفید چنانکه در فهرست خود ص 89 یاد نموده و صاحب «ریاض العلماء» با قید احتمال می‌گوید: شاید همو باشد که از مشایخ و اساتید شیخ صدوق است.
در کتاب «الوافی بالوفیات» و کتاب «لسان المیزان» ج 4 ص 238 مرقوم است که ابو عبد اللّه خالع، ابو بکر ابن زرعه همدانی، عبد الواحد عکبری، عبد السلام بن حسن بصری لغوی، ابن فارس لغوی، عبد اللّه بن احمد بن محمد بن روز به همدانی و جمعی دیگر از ناشی صغیر روایت می‌کنند، و او خود از مبرد و ابن المعتز و جز آن دو.
ابن خلکان می‌گوید: ناشی دانش خود را از ابی سهل اسماعیل بن علی بن نوبخت فرا گرفته، و ابو سهل از بزرگان متکلمین شیعه است.
شیخ طوسی در کتاب فهرست ص 89 می‌نویسد: «ناشی در فقه بر مبنای مذهب اهل ظاهر بود».
اهل ظاهر، طرفداران ابو سلیمان داودی علی بن خلف اصفهانی در گذشته سال 270 اند که معروف به ظاهری است.
ابن ندیم در «الفهرست» ض 303 درباره ابو سلیمان ظاهری می‌نویسد: اول کسی است که ظاهر کتاب و سنت را سند قرار داد و غیر آنرا از رأی و قیاس مردود دانست.
ابن خلکان در تاریخ خود ج 1 ص 193 می‌نویسد: ابو سلیمان مذهب مستقلی داشته و جمعی که دنباله‌رو گشته‌اند به ظاهریه معروفاند.
نجاشی در کتاب رجال، برای ناشی شاعر ما فقط یک کتاب در امامت نام می‌برد ولی شیخ طوسی در فهرست می‌گوید: «کتابهائی تألیف کرده» و در تاریخ ابن خلکان هم دارد که ناشی صاحب تصنیفات زیادی است.
در کتاب «وافی بالوفیات» آمده که: «شعر او تدوین شده و مدایح او درباره خاندان نبوت، قابل احصاء نیست» و لذا ابن شهر آشوب در کتاب «معالم العلماء» او را در عداد شعرائی نام می‌برد که بی‌پروا، از خاندان رسول دفاع می‌کرده‌اند.
در «معجم الادبا» از قول خالع می‌نویسد: ناشی معتقد به امامت اهل بیت بود و با سبک بدیعی بحث و مناظره می‌کرد، عمرش را در ثنا و ستایش اهل بیت به سر برده و به دوستی آنان سرشناس و معروف است و اشعاری که در مدح آن خاندان سروده قابل احصاء نیست. با وجود این خلیفه الراضی باللّه را ثنا گفته و با او داستانها دارد، برای دیدار کافور اخشیدی به مصر روانه شده و او را ثنا گفته و نیز ابن خنزابه وزیر را مدح گفته و با او همدم بوده، ضمنا مدیحه در ستایش بریدیین سروده و به بصره گسیل داشته و مدیحه دیگری در ثنای ابی الفضل ابن العمید گفته و به ارجان ارسال نموده.
و نیز می‌نویسد: ابن عبد الرحیم از خالع و او از زبان خود ناشی برایم حدیث کرد که: ابن رائق مرا نزد الراضی باللّه برد، من مداح و ستایشگر ابن رائق بودم و خاطره مرا می‌خواست، موقعی که به خدمت راضی رسیدم گفت: ناشی رافضی توئی؟
گفتم: من خادم امیر المؤمنین و شیعه هستم، گفت: از کدام فرقه شیعه؟ گفتم: شیعه بنی هاشم «1». گفت: این گونه پاسخ، حیله‌ای ناپاک است، گفتم: ولی با پاکی نسب همراه است.
گفت: آنچه داری بیاور! من قصیده بر او خواندم، دستور داد: ده طاقه شال به من خلعت دهند و چهار هزار درهم نقد، رفتم از خزانه‌دار تحویل گرفتم و به خدمتش باز شدم: زمین را بوسیدم و از مراحم او تشکر کردم، بعد گفتم: من رسم دارم که طیلسان می‌پوشم، گفت: اینجا طیلسان عدنی داریم، یک طیلسان باو بدهید و یک عمامه خز بهمراه آن، که دادند، بعد گفت: از اشعاری که درباره بنی هاشم داری چیزی بخوان! خواندم:
– ای فرزندان عباس، امیه با کینه و دشمنی خونهائی از شما ریخته است.
– پس هاشمی نیست آنکه امیه را دوست بدارد و یا آن مردک لعین ابازبیل را.
گفت: بین تو و ابو زبیل چه گذشته؟ گفتم: امیر المؤمنین بهتر می‌داند. خندان شد و گفت: مرخص هستی.
بسیاری اخبار حکایت دارد که ناشی علاوه بر اینکه فراوان در ثنای اهل بیت شعر سروده، مورد قبول و تقدیر و علاقه اهل بیت قرار گرفته، و این خود بالاترین فضیلت و مقام است و والاترین کرامت جاوید که رستگاری دو سرا بهمراه آن است.
حموی در معجم الادباء از گفت خالع می‌نویسد: من با پدرم به سال 346 در مجلس کبوذی محدث بودیم که در مسجد بین بازار کتابفروشها و زرگرها منعقد می‌شد. مجلس پر بود، ناگهان مردی از راه رسید: قبائی پر وصله به تن داشت، در یکدست مشک آب و انبان غذا و در دست دیگر چوبدستی نوک دار، هنوز گرد راه از خود نسترده بود. سلام کرد و با صدای بلند گفت:
من فرستاده فاطمه زهرا هستم. گفتند: خوش آمدی و صفا آوردی. گفت:
می‌توانید احمد مزوق نوحه خوان را بمن معرفی کنید؟ گفتند: آری همین است که اینجا نشسته. گفت: خاتونم علیها سلام را در خواب دیدم، فرمود: راهی بغداد شو و احمد را بجو و بدو برگو که بر فرزندم با شعر ناشی نوحه سرائی کند، آنجا که می‌گوید:
ای زادگان احمد مختار! جگرم در ماتم شما از هم گسیخت، کس نشنید آنچه در این ماتم بر دل من رسید)
ناشی در آن مجلس حاضر بود، طپانچه محکمی بر صورت خود نواخت، و به دنبال او احمد مزوق و سایرین همه لطمه بر صورت نواخته، گریه را سر دادند. از همه بیشتر ناشی و بعد از او مزوق متأثر شده بودند، بعد با این قصیده نوحه‌سرائی کردند تا ظهر شد و مجلس از هم پاشید.
هر چه کوشش کردند که آن مسافر از راه رسیده، هدیه قبول کند، مفید واقع نشد. گفت: بخدا سوگند اگر تمام دنیا را بمن بدهند، نخواهم گرفت، روا نمی‌دانم که پیغام آور خاتونم فاطمه باشم و عوض بگیرم، مراجعت کرد و چیزی نپذیرفت.
گوید: این قصیده، بیش از ده بیت است، از جمله:
– شگفت اینجاست که شما با شمشیر خودتان فنا می‌شوید، و آنکسی بر شما چیره شد که دیروز خاضع و فروتن بود.
– گویا رسول خدا سفارش کرده که شما را از دم تیغ بگذرانند که اجساد شما را این چنین در بلاد پراکنده می‌سازند.
امینی گوید: اول این قصیده چنین است:
بنی أحمد قلبی لکم یتقطع بمثل مصابی فیکم لیس بسمع
– هیچ بقعه و دیاری در شرق و غرب عالم نیست جز اینکه در آنجا شهید و مقتولی به خاک کرده‌اید.
– ستم کردند، شما را از دم تیغ گذراندند، حقوق شما را صاحب شده بین خود قسمت کردند. تا آنجا که جهان بر شما تنگ شد و در هیچ جا امان نیافتید.
– چه تنها که بر روی خاک افکندند و سرها که بر نیزه‌ها بالا رفت.
– متواری گشته‌اید، دمی پهلویتان بر بستر قرار نمی‌گیرد ولی خواب ناز مرا می‌رباید و آرام بخواب می‌روم.
حموی از زبان خالع می‌گوید: روزی به ناشی گذشتم که در بازار سراجها نشسته بود، به من گفت: قصیده‌ای ساخته‌ام، از من تقاضای نسخه کرده‌اند، می‌خواهم با خط تو عرضه کنم، گفتم پی کاری روانم، بر می‌گردم.
رفتم بآنجا که حاجت داشتم، خواب مرا در ربود، ابو القاسم عبد العزیز شطرنجی نوحه خوان را که مرده بود، در رؤیا دیدم، به من گفت: دوست دارم که بپا خیزی و قصیده بائیه ناشی را پاک نویس کنی، ما دیشب در مشهد (حسین) با آن نوحه سرائی کردیم. آن مرد، موقعی که از زیارت مراجعت می‌کرد، بین راه در گذشته و مرده بود.
من بپا خاستم و برگشتم و به ناشی گفتم، قصیده بائیه‌ات را بده! گفت: از کجا دانستی که بائیه است؟ من هنوز با کسی در میان نگذاشته‌ام، جریان خواب را بازگو کردم گریست، گفت: بدون تردید وقت آن رسیده است، من آن قصیده را پاکنویس کردم.
آغازش این است:
رجائی بعید و الممات قریب و یخطی‌ء ظنی و المنون تصیب
آرزویم دور و دراز است و مرگم نزدیک، امیدم، بخطا می‌رود، ولی تیر مرگ بخطا نمی‌رود
امینی گوید: قصیده بائیه قسمتی در ثنا و ستایش اهل بیت است:
– مردمی که بالاترین مقام را حائز شدند و در میان صاحبان فضل همتائی برای آنان نیست.
– اگر نسب خود را یاد کنند، از مجد و عظمت سر بآسمان می‌سایند و در صاحبان نسب کسی بدان پایه نیست.
– دریای کرماند که در و گوهر با موج خود به ساحل افکند، و دریغ ندارد.
– کشتیهای نجات بر آن روان است و آبش برای تشنگان سرد و گوارا.
– دریائی که همسایه را بی‌نیاز کند و ساحلش تفرجگاه وسیع باشد.
– آنان دستآویز بین بندگان و پروردگارشان باشند، دوستدارشان به روز رستاخیز زیانکار نیست.
– دانش گذشته و آینده را در آستین دارند و هم آنچه هر کس بخواهد.
– دانشها را یکسر، پی سپر کرده‌اند و هر چه تحفه و یا در پرده باشد.
– آنهایند که با فضل و عظمتشان چشم و چراغ جهانیانند و برای دشمنان به روز رستاخیز مایه عذاب.
علامه سماوی، اشعار ناشی را در مدح و ثنای خاندان نبوت یکجا گرد آورده که از سیصد بیت متجاوز است.
حموی در معجم الادباء به نقل از خالع می‌گوید: ولادت ناشی آنچنانکه خودش به من گفت، در سال 271 بوده و به سال 365 روز دوشنبه پنجم صفر در گذشت و من در شهر ری بودم.
نامه ابن بقیه «1» به ابن العمید واصل شد که خبر مرگ ناشی در آن درج بود گفته شد که ابن بقیه با ارکان دولت پیاده جنازه او را مشایعت کردند و در مقابر قریش مدفون شده که مزارش معروف است.
او از جمله کسانی است که سال 443 گورش را شکافته و استخوانش را آتش زدند «2». ابن شهر آشوب در معالم العلماء ص 136 گوید: او را آتش زدند و ظاهر گفتارش این است که او را زنده در آتش سوخته شهیدش کردند. و خدا داناتر است.
در این زمینه سخنان دیگر هم هست که با صحت همعنان نیست مثلا یافعی در «مرآة الجنان» ج 2 ص 235 وفات ناشی را سال 342 نوشته و ابن خلکان سال 360 و ابن اثیر در «کامل» سال 366 و همین را ابن حجر در «لسان المیزان» از «ابن النجار» نقل کرده و علاء الدین بهائی در «مطالع البدور» ج 1 ص 25 بازگو کرده ضمنا این شعر را از او یاد می‌کند:
– باز گرداندن و راندن از در شیوه اشراف نیست، این کار از انصاف بدور است.
– کم اتفاق افتد که کسی بر در آید و او را برانند و باز هم با قلب صاف و بی‌کینه باز گردد.
ثعالبی در «ثمار القلوب» ص 136 در شهرت هجو «ناصبی» به «سیاهروئی» این شعر او را می‌آورد:
– ای دوست و یاور من از نژاد لؤی بن غالب.
– آنکه بر دوست فرمان میراند، ستم می‌کند، فرمان صادر شده ولی واجب نیست،
– تو صاحب زلفی هستی که رنگش چون صورت ناصبی سیاه است
– مردم را می‌گزد آنچنانکه عقرب.
جلب توجه:
در کتاب «تنقیح المقال» ج 2 ص 313 ترجمه ناشی دیده می‌شود از جمله می‌نویسد:
«ظاهرا ناشی همان علی بن عبد اللّه بن وصیف بن عبد اللّه هاشمی است که در کتاب «عیون اخبار الرضا نص حضرت موسی بن جعفر بر امامت حضرت رضا، از او روایت شده است».
این شگفتترین اشتباهی است که در این کتاب دیده‌ام.
مصادر ترجمه و بیوگرافی شاعر:
فهرست شیخ طوسی/ معالم العلماء / رجال ابن داود/ رجال نجاشی / یتیمة الدهر/ انساب سمعانی / وفیات الاعیان/ معجم الادباء / میزان الاعتدال/ الوافی بالوفیات / خلاصة الرجال/ نقد الرجال / کامل ابن اثیر/ مجالس المؤمنین / لسان المیزان/ شذرات الذهب / مطالع البدور/ جامع الرواة / تلخیص الاقوال/ منتهی المقال / نسمة السحر/ امل الامل / خاتمة الوسائل/ ریاض العلماء / ملخص المقال/ الحصون المنیعه / الشیعه و فنون الاسلام/ تلخیص المقال / تأسیس الشیعه/ روضات الجنات / تنقیح المقال/ هدیة الاحباب / وفیات الاعلام/ الطلیعة / بغیة الطالب/ شهداء الفضیلة
الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج4، ص: 45