قرن دوازدهم علم الهدى محمد

– ترا اى خداى دارنده مجد و کبریا، حمد و ستایش باد، ستایش و حمد در هر آغاز و انجامى مخصوص تست.
– ترا حمد می‌گویم اى خدایى که در عین نزدیکى، برترى و علو دارى، و در عین دورى، نزدیک هستى.

در این قصیده که بالغ بر 151 بیت است، به ابیات زیر می‌رسد:

– تو، در همه هنگام، بر بندگانت منت و نعمت دادى، که با نور یقین نعمتهایت را کامل گرداندى.
– با برانگیختن پیامبر بشیر و نذیر، مردم را به باغهاى بهشت رهنمون شدى.
– با تعیین وحى براى پیامبر، ارکان و بنیاد دعوت پیامبران را استوار کردى.
– اینک ما، بدرگاه تو، با سوز و زارى آمده‌ایم. و ترا به حق آن رهبران بزرگوار سوگند می‌دهیم.
– ترا بحق رسول امین، که حقوق فراوانى بر عالمیان دارد.
– و بحق وصى و برادر و صاحب سر بزرگوار او، بعزت على- صلوات اللّه علیه-.
– آنکه بامر خداى حکیم وصى پیامبر شد، پیامبرى که از سوى تو با لطف همگانى مبعوث گردید.
– آن سلاله ابراهیم، و آن زاده خانه کعبه، و آن کسى که در اخلاق پسندیده و والا، همتاى پیامبر بود.
– پرتو رشد و نور هدایت، و امام همه بندگان و همچو ابر بارانى خوشگوار بود.
– به دلیل نص غدیر، راهبر مردم و پیشواى بخشندگان بود. چه نیکو و والا پیشوایى!

شرح حال شاعر
علم الهدى محمّد پسر ملا محمّد محسن پسر مرتضى کاشانى، از شخصیتهاى برجسته علمى و ادبى است، که تقدم فضل و نسب و فضایل ارثى و اکتسابى دارد. او فرزند محقق فیض است، که خود از اعلام فقه و پرچمداران حدیث، و منار فلسفه و معدن عرفان، و کوه استوار اخلاق، و دریاى علوم و معارف بود. او پسر آن یگانه مردى است که روزگار چنو نیاورده، و مادر ایام از زادن نظیرش عقیم مانده است. و شاعر مورد ترجمه ما، آثار بزرگوار خود را اقتضا کرده، و تبحر زیادى در علوم و آثار باقیه پدر بهم رسانده، که از آن جمله کتاب «المواعظ» است که بالغ بیست هزار بیت، و فهرست کتاب «وافى» پدر بزرگوارش فیض است.

از دیگر کتابهایش:
– حواشى بر الوافى.
– تعلیقاتى بر مفاتیح الشرایع پدرش.
– کتاب فارسى تحفة الابرار در اصول پنجگانه.
– الاعمال الحسنه و السیئة که بسال 1100 تألیف کرده.
– کتاب العلماء، در فضایل علما و اینکه علما جانشینان ائمه علیهم السّلام می‌باشند.
– مرآت الجنان در ادعیه.
– رموز الهى. این کتاب بزبان فارسى در ادعیه و اعمال یومیه، و حرزها و دعاها است.
– کتاب سرور صدور الاولیا فى کیفیت الصلاة على المصطفى و آله است که قصیده‌اى که در اینجا ذکر کردیم، در این کتاب آمده است.

صاحب «الروضات» در ص 543 این کتاب نوشته، که او کتابى بزبان فارسى روان دارد که در آن اصول و فروع و اخلاق را فراهم کرده است. هم چنین، خطبه و رسالات سودمندى به او نسبت داده شده.

شرح حال او را سید صدر الدین کاظمى نیز در تکملة الامل آورده و گفته است: او دانشمندى فاضل و محدثى فقیه و رجالى خوش رویه، داراى حسن خط و در علوم ادبى وارد، و در حکمت خبره بود. همه فضایل را در خود جمع داشت از تألیفاتش: نضد الایضاح، معادن الحکم فى مکاتیب الائمه علیهم السّلام می‌باشد این بود خلاصه نوشته تکملة الامل «1».

و شرح حال او را صاحب نجوم السماء در ص 225 آورده و نوشته است که دانش را از پدرش فرا گرفته، و کتاب نضد الایضاح از اوست. در این کتاب، «ایضاح الاشتباه» علامه حلى را با بهترین اسلوب مرتب کرده است، که این کتاب، همراه با فهرست شیخ به طبع رسیده است «2».

ما به تاریخ تولد و وفات این شاعر. آگاهى کامل نرساندیم، لکن برگزیده آثار پدرش را بسال 1055 استنساخ کرده، و طبعا در این تاریخ به حد مردان بالغ شده، و حداقل اینست که در آن تاریخ، نوجوانى بوده است. پسرش شیخ جمال الدین اسحق، در پشت یکى از نامه‌هایش، از او بدعاى خیر یادى کرده و تاریخ سال 1112 را آورده است. و این شاعر، در بین این دو تاریخ مذکور زنده بوده، لکن از آنچه پسر دیگرش ملا نصیر الدین سلیمان بر مفاتیح الشرایع جدش نوشته، در ذکر پدر آورده که او قبل از سال مذکور درگذشته است.

بنابر این وفات این شاعر بین این دو تاریخ رخ داده، و مقدار عمرش بین هفتاد و هشتاد سال بوده است.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏11، ص: 475