گزاف‏گوئی ها درباره ابو بکر

کارى بس دشوار نیست که مرز برتری هاى هر یک از یاران پیامبر را که بخواهیم، بشناسیم زیرا تاریخ‏ها با همه پریشان گوئى و آشفتگی هائى که به خود دیده اند و با همه بافته هائى که دست‏هاى گنهکاران و بزه پیشگان در آن جاى داده اند و با این که رویدادهاى درستش در روزگاران و سده هاى گذشته با آشوب- هاى تیره و تاریک، ناپدید گردیده و با این که هوس‏هاى گمراه کننده با دست کارى و ساخت و پاخت‏هاى خود- در زمینه آن- بازیگری ها نموده اند و با این که دزدان زبردست که کارشان رنگ در آوردن و دروغ‏زنى است نیرنگ‏هاى خود را در لابلاى آن نهفته اند و با این که برگهاى آن سیاه شده و از چه؟ از برداشت‏هاى بیخردانه و نگرش‏هائى پر از نادانى، و از شالوده هائى تباه و هیابانگ‏هاى دسته بندی ها و ناراستی ها و تبهکاری هائى که جز گروه به گروه شدن و توده توده گردیدن مردم انگیزه اى نداشته است- با همه این‏ها می توان نشانه اى از درستی ها را در آن بازجست زیرا کسى که با بینائى به ارزیابى در آن پردازد، آب گوارا را از کف روى آن باز می شناسد و درست و نادرست را به هم نمی آمیزد و می تواند آنچه را ناب و سره است از میان آمیختگی ها در بیارد که با دستیارى آن‏ها به یافتن و جستن حقایق برخیزد و مرز هریک از مردان را بشناسد و چنانکه ترازوئى براى اندازه گیرى به کف گرفته باشد با گذشتگان و مردم بازمانده موشکافانه آشنا شود.
از میان کارهائى که بى هیچ چون و چرا باید انجام داد یکى هم نگرشى است در زندگی نامه مردان برجسته اسلام- چه گذشتگان و چه جانشینانشان- آن هم با دیده بزرگداشت و نه با چشم بدبینى- ویژه در پیرامون کسانى که در میان دینداران به جانشینى راستین پیامبر شناخته شده اند- هر چند با گزینشى که اگر بنگریم و دادگرانه بسنجیم هیچ ارج و ارزشى ندارد، پروردگار تو است که هر چه را خواهد می آفریند و بر می گزیند و کار برگزیدن با آنان نیست «1» و هیچ یک از مردان و زنانى که به این کیش گرویده اند نمی توانند در برابر فرمان و دستور خدا و برانگیخته او در کار خود به گزینش پردازند و خواست جداگانه اى داشته باشند «2» که همه کارها- پیش از این و پس از آن- از خداست «3» و آنچه را ایشان انجام می دهند خداوند سرپرستشان است «4» دروغ شمردند و از هوس‏هاشان پیروى کردند و هر کارى سرانجام در جائى آرامش و استوارى خواهد یافت «5».
یار غار پیامبر بزرگ و یگانه کس از نخستین گروه پیشگامان که در کوچیدن به مدینه همراه او رفته است باید وى را بزرگ و ارجمند بداریم و تبهکارى آشکارى است که آن چه را به راستى از وى است از او دریغ ورزیم و در مرزبندى سرمایه روانی اش کوتاهى کرده داورى دادگرانه اى ننمائیم و فرمانبردار گرایش‏هاى خویش گردیم.ما نمی خواهیم در پیرامون جانشینى پیامبر به سخن پردازیم و در زمینه اینکه چگونه به انجام رسید؟ چگونه گردید؟ چگونه برپا شد؟ و چگونه راه خود را دنبال کرد؟ و آیا رأى گیرى آزادانه اى در کار بود؟ و آیا سفارش‏هاى بزرگترین آئین‏گذاران به کار بسته شد؟ یا خواسته ها و هوس‏ها بود که در آن روز با زورگوئى فرمان می راند، می گرفت و می تاخت، به فراز و نشیب می برد، می گشود و گره می زد، می شکست و استوارى می بخشید و می بست و باز می کرد؟
ما نمی خواهیم در پیرامون همه این‏ها به گفتگو پردازیم آن هم پس از آن که جهانیان داستان سقیفه را که مردمى از جاهاى پراکنده در آن جا گرد آمده بودند شنیده اند و گزارش آن رستاخیز سترک را آویزه گوش گردانیده اند همان کشمکش بزرگ میان مهاجران و انصار را که سخن قرآن- درباره آن- راست درآمد: «هنگامى که آن پیش آمد رخ داد- که در روى دادن آن دروغى نیست و بالا برنده و به زیر کشنده است …» «1»
چه می توانم گفت؟ پژوهشگران؛ تاریخ را در برابر خود نهند و بررسى کنند که چگونه هر کسى از توده مردم در آن روز؛ رهائى و رستگارى را در آن می دید که با هیچ کدام از دسته هاى گوناگون همدست نشود و از این که به ناگهان در آشوب‏هاى سوزان در آید خوددارى کند، آن چه در دل او می گذشت بیمناکش می ساخت که اگر راه کشمکش برود و در برابر گروهى با گروه دیگر همداستان گردد سرش بر باد خواهد رفت، به ویژه پس از آن که- با دو چشم خود- شمشیرى آهیخته را دیده و- با دو گوشش- فریاد مردى درشت گفتار را شنیده بود که هر کس می گفت برانگیخته ى خدا در گذشته وى را از کشته شدن می هراسانید و می گفت: از هیچ کس نشنوم که بگوید فرستاده خدا را مرگ دریافته و گرنه او را به تیغ می زنم. یا می گفت: هر که بگوید او مرده سرش را باشمشیر برخواهم داشت، جز این نیست که او به آسمان بالا رفته است «1».
«بانگ می زند هر کس بگوید پیامبر برگزیده جان داده کله او را با شمشیر برخواهم داشت «2»»
و پس از آن که هر یک از مردم با گوشه چشم، دیگرى را نگریستند، بگومگوها و زد و خوردها کردند و آن دو پیرمرد برخاسته و پیش از آن که اندیشه هیچکس دیگر را بپرسند هر کدام جانشینى پیامبر را به آغوش آن یکى مى- افکند. که گفتى کار را- از آغاز تا پایان- نهانى سرانجام داده اند، این به دوستش می گوید: «دستت را بگشاى تا به نشان جانشینى پیامبر، دست فرمانبرى به تو دهم» او هم می گوید «نه! بلکه تو باید چنین کنى» و هر یک از آن دو خواهد دست همراهش را بگشاید و او را سرپرست مردم بشناساند ابو عبیده جراح- گور کن مدینه- «3» نیز با آنان است و جارچی شان شده «4» و آن پاک‏ترین مرد، که پیامبر سفارش‏هایش را با او کرده همراه با خاندان راهنماى او و دودمان هاشمى سرشان به بزرگترین پیامبران گرم است که کالبد بیجان او را با جامه مرگ در برابر خویش می بینند، خانواده او در خانه را بر وى بسته اند «5» و یاران او- که درود و آفرین خدا بر وى و تبارش- وى را با خانواده اش تنها گذاشته و از به خاک سپردنش روىگردانیده اند «1» تا سه روز پیکر او بر زمین ماند «2» یا از روز دوشنبه تا روز چهارشنبه یا شب آن «3» که خانواده اش او را به خاک سپردند و جز نزدیکان وى هیچ کس نبود «4» شبانه یا در پایان شب او را به خاک سپردند «5» و مردم آگاهى نیافتند تا نیمه شب که در خانه هاشان بودند آواز بیل‏هائى را شنیدند که آرامگاه پیامبر را با آن هموار می نمودند. «6»
و آن دو پیرمرد نیز در به خاک سپردن او- درود و آفرین خدا بر وى و خاندانش- نبودند «7»
و پس از آنکه این کس، چشمش به عمر پسر خطاب می افتد که بوبکر را برگزیده و نشان کرده و پیش روى او شتابان می رود و چندان داد کشیده که دهانش کف کرده است «8»
و پس از آن که بانگ حباب پسر منذر- همان یار پیامبر و بزرگ رزمنده بدر- را می شنود که تیغ در روى بوبکر کشیده و می گوید: «هر کس در آن چه می گویم ناسازگارى نماید بینی اش را با شمشیر درهم خواهم شکست، منم آن بنیاد بزرگ که پشتوانه تواند بود و اندیشه او چاره سازکارها است، منم پدر آن شیر بچه در بیشه شیران که به شیران بستگى دارد» و پاسخ می شنود:
«اگر چنان کنى خدا ترا خواهد کشت» و او می گوید: «بلکه تو را خواهد کشت» یا: «بلکه چنان می بینم که تو کشته می شوى «1»» پس می گیرندش و لگد بر شکمش زده خاک در دهانش می کنند «2».
و پس از آن که سومى را می بیند که از فرمانبرى بوبکر سرباز می زند و آوا بر می دارد: هان! به خدا سوگند هر تیرى در تیردانم دارم به سوى شما مى- افکنم و نیزه و سنانم را از خونتان رنگین می سازم و با شمشیرى که در دست دارم شما را میزنم و با کسانى از خاندان و تبارم که با من همراهى نمایند با شما پیکار می کنم «3»
و پس از آن که چهارمى را می بیند که بیعتى به این گونه را نکوهش مى- کند و آتش جنگ را بر می افزود و گوید: به راستى گرد و غبار و دودى می بینم که جز با خونریزى فرو نمی نشیند «4».
و پس از آنکه کسى همچون سعد پسر عباده- سرکرده خزرجیان- را می بیند که در گرداب خوارى افتاده، بر سر او می جهند و با خشم فریاد می کشند:
«سعد را بکشید! خدا بکشدش که از دورویان است- یا آشوبگر است-» و گوینده بر سرش ایستاده و می گوید: به راستى بر سر آن شدم که ترا لگدکوب کنم تا استخوان پیکرت از جاى به در رود- یا چشمانت از جاى به در شود «1»
و پس از آن که قیس پسر سعد را می بیند که ریش عمر را گرفته و گوید:
به خدا سوگند اگر موئى از سر او کم شود تا یک دندان درست در دهان تو است بر نمی گردم- یا: اگر موئى از او بخوابد و فرو نشیند، بر نمی گردم تا همه اندام‏هایت را از هم بپاشم «2».
و پس از آن که زبیر را می بیند با شمشیر کشیده گوید: تیغ را در نیام نخواهم کرد تا براى على از همه دست فرمانبرى بگیرم و عمر می گوید «بگیرید این سگ را!» پس شمشیر را از دست وى گرفته و بر سنگ می زنند و می شکنند «3».
و پس از آن که مقداد- یار بزرگوار پیامبر- را می بیند که به سینه اش می کوبند. و حباب پسر منذر را می بیند که بینی اش می شکند و دستش کوفته می گردد؛ و می بیند پناهندگان به سراى پیامبر- زنهارگاه توده و پایگاه امید و آبروى آن یا خانه فاطمه و على، درود خدا بر آن دو- را بیم می دهند و به هراس می افکنند «4» و ابو بکر؛ عمر پسر خطاب را به سوى ایشان فرستاده و گوید: اگر از پذیرفتن ما سر باز زدند با ایشان نبرد کن و عمر آتش می آرد تا خانه را بر
آنان بسوزاند فاطمه وى را دیده و می گوید: پسر خطاب! آمده اى خانه ما را بسوزانى؟ پاسخ می دهد آرى مگر در راهى که مردم افتاده اند شما نیز بیفتید «1».
و پس از آن که می بیند وابستگان یک دسته سیاسى؛ به سراى خاندان وحى تاخته و به خانه فاطمه ریخته اند «2» و جلودار ایشان نیز پس از آن که هیزم خواسته فریادهاى بلندى برداشته است که: به خدا سوگند خانه را بر شما خواهم سوزاند مگر بیرون بیائید و دست فرمانبرى بدهید. یا: «باید بیرون بیائید و دست فرمانبردارى بدهید و گرنه خانه را با هر که در آن است می سوزانم» به او مى- گویند فاطمه در آن است! پاسخ می دهد: باشد! «3»
و پس از آنکه می بیند- به گفته ابن شحنه- عمر به سوى خانه على آمده تا آن را با هر که در آن است بسوزاند و فاطمه او را می بیند که گوید: در راهى که مردم افتاده اند شما نیز در آئید! «تاریخ ابن شحنه» که در کنار «الکامل» چاپ شده- ج 7 ص 164-
و پس از آنکه ناله و شیون بانوئى اندوهگین و دلخسته یا همان جگر- گوشه پیامبر برگزیده را می شنود که از پرده به درآمده می گرید و با بلندترین آواز خویش آوا در می دهد: «پدر! اى برانگیخته خدا! پس از تو از دست پسر خطاب و پسر ابى قحافه، چه ها کشیدیم» «1».
و پس از آنکه همو را می بیند که فریاد می کشد و شیون می کند و همراه با زنان هاشمى آوا در می دهد: ابوبکر! چه زود بر خاندان پیامبر تاخت بردید و به تاراجشان پرداختید! به خدا سوگند با عمر سخن نخواهم گفت تا خداى را دیدار کنم «شرح ابن ابى الحدید ج 1 ص 134 و ج 2 ص 19»
و پس از آن که می بیند پیکره پاکى و بزرگوارى- فرمانرواى گروندگان- را دستگیر و همچون شترى که چوب در بینی اش کرده اند تا مهار شود به سوى خود می کشند «2» می برند و با درشتى می رانند و مردم گرد آمده اند و می نگرند، به او میگویند دست فرمانبرى ده! و می گوید: اگر ندهم چه؟ پاسخ می شنود: در آن هنگام- به همان خداى که جز او خدائى نیست- گردنت را میزنیم می گوید: بر این بنیاد بنده خدا و برادر برانگیخته اش را خواهید کشت. «3»
و پس از آن که میبیند برادر پیامبر برگزیده- على- به آرامگاه برانگیخته خدا- درود خدا بر وى و خاندانش- پناه برده می گرید و فریاد می کند: برادر! این گروه مرا ناتوان شمرده اند و نزدیک است خونم را بریزند «4».
و پس از آنکه می بیند على- درود بر او- را می رانند تا دست فرمانبردارى دهد و همان هنگام بوعبیده جراح آوا در می دهد: «پسر عمو! تو خردسالى! و اینان سالخوردگان گروهت هستند، تو آزمودگى و کاردانی شان را ندارى و چنان می بینم که بوبکر در این کار از تو نیرومندتر است و سخت‏تر می تواند دشواری ها را بر خود هموار کرده از پایگاه خود همه جا را آگاهانه بنگرد. اکنون این کار را به بوبکر گذار که تو اگر زنده بمانى و روزگارت بپائید براى این کار، شایسته و سزاوارى- از دیدگاه برتری ات و دینداری ات و دانشت و برداشت و پیشینه ات و تبارت و دامادى پیامبر که دارى «1»
و پس از آن که می بیند انصار در آن سخت روز فریاد برداشته و می گویند «جز با على به هیچکس دست فرمانبردارى نخواهیم داد» و آن یکی شان- که رزمنده نبردگاه بدر نیز هست- فریاد می زند «یک فرمانروا از شما و یکى هم از ما» و عمر هم به او می گوید: «اگر خواسته ات چنین است می توانى بمیرى» «2»
و پس از آنکه می بیند ابوبکر به انصار می گوید: «ما فرمانروایانیم و شما دستیاران و این کار در میان ما و شما به دو نیم می شود چنانکه یک باقلا یا برگ خرما را به دو نیم کنند «3».»
«تیره اوس، دستى دراز کرد تا جانشینى پیامبر را به چنگ آرد
تیره خزرج نیز دست‏هاى خود را گشود تا به نبرد و برابرى با آنان پردازد
هر یک از دو گروه چنان پنداشت که هماوردش سزاوارتر از او است
و این جا بود که دشمنى و کینه پاى به میان نهاد» «1»
و پس از آن که می بیند مادر مسطح پسر اثاثه نزدیک آرامگاه پیامبر– درود و آفرین خدا بر وى و خاندانش- ایستاده و آواز می دهد: اى برانگیخته خدا!
«پس از تو پیش‏آمدهائى سخت و بگو مگوهائى در گرفت
که اگر تو می بودى رویدادهاى سهمگین، افزون نمی گردید
با از دست دادن تو چنانیم که گویا زمین بهره ى بارانش را از دست داده
گروه تو به پریشانى افتاده اند، آنانرا بنگر و دیده فرو مگذار «2»»
همه این گونه رویدادها و گفتگوها بود و توده را به هراس افکنده انبوه مردم را بیمناک می ساخت و هیچ کس امید نداشت بتواند کار آن گروه را به شایستگى سرانجام دهد و پس از گیر و دارهائى که در آن روز به چشم خود دیدند یک تن از میان ملت نیز چنان ارج و ارزشى براى خود نمی شناخت تا به یارى آن در برابر آن آشوب سهمگین بایستد.
آن جا ملتى را می دیدى که از تنگناى خاستگاهش به مستان می نماید- و مست نبود «3»- و آن چه در دلش می گذشت نهانى با وى می گفت که یک چند درنگ کند و چشم به راه بماند تا از سنگینى آشوب‏ها کاسته شود و سرانجام کارى که نهانى بنیاد آن را ریخته اند آشکار گردد، گمرهان از ره یافتگان شناخته آیند، که آنچه اکنون در دل‏ها می گذرد دسته اى را به روز ماده شترى نشانیده که زارى می کند و هراسان از زمینى به زمین دیگر می شتابد، و در ماتم جدائى از بچه اش می نالد و از پشیمانى لب به دندان می گزد و چه بسا ناله اى که ناله کننده را بی نیاز نمی دارد!
در پیرامون آن گونه جانشینى از پیامبر چه می توانم گفت؟
آن هم پس از آن که بوبکر و عمر، پسر خطاب، آن را کار و رویدادى ناگهانى و بی اندیشه شمردند همانند آنچه نادانان پیش از اسلام می کردند که خدا مردم را از بدى آن نگاه داشت. «1»
و پس از آن که عمر دستور داد تا هر کس مانند آن بار از مردم دست فرمانبرى گیرد بکشندش «2»
و پس از آن که خودش در روز سقیفه گفت: هر کس بى آن که با مسلمانان مشورت کند کسى را به فرمانروائى بشناسد این فرمانبردارى و فرمانرانى به هیچ روى پذیرفته نیست مبادا کشته شوند «3»
و پس از آن که به پسر عباس گفت: على در میان شما البته به راستى براى این کار سزاوارتر از من و بوبکر بود «4»
و پس از آن که گفت: به خدا آنچه ما با او کردیم نه از سر دشمنى بلکه از این روى بود که دیدیم جوان است و گمان بردیم تازیان و قرشیان براى سختی هائى که از او دیده اند از پیرامونش می پراکنند
و پس از آن که پسر عباس به وى پاسخ داد: برانگیخته خدا او را می فرستاد که بایلان ایشان دست و پنجه نرم کند و براى جوانی اش وى را از کار باز نمی داشت، اکنون تو و دوستت خرده می گیرید که سالش کم است؟ «1»
و پس از آن که عمر به پسر عباس گفت: پسر عباس! به گمانم بر دوستت- على- ستم رفته و پسر عباس به او گفت به خدا سوگند که خداوند او را براى گرفتن سوره برائت از بوبکر کم سال نشمرد و دستور آن را به وى داد «2» (شرح ابن ابى الحدید ج 2 ص 18)
و پس از آن که پدر هر دو فرزند زاده پیامبر- فرمانرواى گروندگان- گفت:
من بنده خدا و برادر برانگیخته خدایم، و براى این کار سزاوارتر از شمایم دست فرمانبرى به شما نمی دهم که شما به فرمانبردارى از من سزاوارترید و عمر گفت: ترا رها نمی کنیم تا دست فرمانبرى دهى، و على می گوید: عمر! شیرى را بدوش که یک نیمه اش هم بهره ى خودت گردد! «3»
و پس از آن که او- درود بر وى- گفت: اى گروه کوچندگان با پیامبر! خدا را خدا را که فرمانروائى محمد در میان تازیان را از خانه اش و از ژرفاى سرایش به سوى خانه هاتان به در نبرید و خاندان او را از پایگاه وى در میان مردم و از آنچه بایسته ى آن بود دور نسازید! اى گروه کوچندگان با پیامبر! به خدا سوگند ما سزاوارترین مردمانیم به آن، زیرا ما از خاندان اوئیم و براى این کار، شایسته تر از شمائیم و تا کى؟ تا هنگامى که در میان ما خواننده نامه خداوند و دانا به آئین‏هاى او هست که از کار توده آگاهى داشته پیوسته آن را در پیش دیده دارد و کارهاى ناپسند رااز آنان به دور می کند و آنچه را شایسته آنند با برابرى میانشان بخش می نماید، به خدا سوگند چنین کسى در میان ما است از هوس‏ها پیروى نکنید و از راه خدا گمراه نشوید که بیش از این از درستى دور گردید «1»
و پس از آن که او- درود بر وى- گفت: چون- پیامبر برگزیده- به راه خویش رفت پس از او مسلمانان در کار با یکدیگر به کشمکش برخاستند، به خدا سوگند این اندیشه به دلم نیز راه نیافته و از مغزم هم نمی گذشت که تازیان این کار را پس از محمد از خاندان او بگردانند و پس از او آن را از من باز دارند، هیچ چیز مرا به شگفت نیاورد و رنجیده نساخت مگر شتافتن مردم به سوى بوبکر و دویدنشان براى این که دست فرمانبرى به او دهند من دست خویش نگاه داشتم و دیدم از کسانى که پس از او به سرپرستى برخاستند من به نشستن در پایگاه محمد شایسته ترین مردمم «2»
و پس از آن که على- خدا روى او را گرامى دارد- شبانه بیرون شده فاطمه دختر برانگیخته خدا- درود و آفرین خدا بر وى و خاندانش- را سوار ستور کرده به انجمن هاى انصار (یاوران پیامبر) می برد و از آنان یارى می خواست و ایشان می گفتند:
اى دختر فرستاده خدا! کار گذشته و ما به این مرد دست فرمانبرى داده ایم، اگر عموزاده و شوهر تو بر ابو بکر پیشدستى می کرد و جلوتر از او به سراغ ما می آمد، با کسى دیگر دست نمی دادیم و على ع می گوید: آیا من برانگیخته خدا (ص) را به خاک نسپرده در خانه اش رها کنم و براى کشمکش بر سر فرمانروائى بیرون شوم؟
و فاطمه گفت: على به جز آنچه سزاوار او بود نکرد و آنان کارى کردند که بازخواست و شمار آن با خدا است

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏7، ص: 97