توجه و اهتمام علماء نسبت باین داستان مهمّ تاریخى بحدّى است که گروهى از آنان مضافا بر آنچه که در خلال کتب تاریخ و حدیث ضبط گشته کتب جداگانه مشتمل بر طرق منتهیه بخودشان در این زمینه تدوین نموده‌اند و تمام این کوششهائى که از ناحیه آنان مشهود گشته براى این بوده که این داستان کهنه نشود و دست‏هاى خیانتکار نتواند نسبت بآن تحریفى صورت دهد:
اینک نام این مؤلّفین با رعایت تقدّم تاریخى هر یک و سایر خصوصیات مربوط به آنها:

اول- ابو جعفر محمّد بن جریر بن یزید بن خالد طبرى آملى (ولادتش سال 224 هجرى قمرى، وفاتش 310 هجرى قمرى) کتاب او موسوم است به «الولایه فى طرق حدیث (الغدیر) نامبرده داستان غدیر را از هفتاد و چند طریق در این کتاب نقل نموده است.
حموى در جلد 18 «معجم الادباء» صفحه 80 در شرح احوال طبرى متذکر شده است که: نامبرده را کتابى است در فضایل علىّ بن ابى طالب علیه السّلام که در آغازآن از درستى اخبار وارده در موضوع غدیر خم سخن گفته و سپس بذکر فضایل پرداخته و موفق باتمام آن نگشته است ….
ذهبى در جلد دوم «طبقات» صفحه 254 متذکر شده است که: محمّد بن جریر طبرى چون از سخنان ابن ابى داود درباره داستان غدیر خم آگاهى یافت کتاب فضایل را نوشت و در تصحیح حدیث غدیر سخن گفت. سپس صاحب طبقات مینگارد:
مجلّدى از کتاب مشتمل بر طرق حدیث غدیر تألیف ابن جریر (طبرى) یافتم و از این کتاب و زیادى طرق حدیث غدیر که در آن گرد آورده دچار دهشت شدم!
ابن کثیر در جلد 11 تاریخ خود صفحه 146 در شرح احوال طبرى چنین نگاشته: من کتابى از او دیدم که در دو مجلّد ضخیم تدوین شده و در آن احادیث غدیر خم را گرد آورده، و کتاب دیگرى هم ابن حجر (در جلد 7 صفحه 337 «تهذیب التهذیب») بطبرى نسبت داده که مشتمل بر طرق حدیث طیر است «1».
شیخ الطائفه- طوسى- (اعلى اللّه مقامه الشریف) نیز در فهرست خود باین شرح، متذکر نسبت این کتاب به طبرى شده که: خبر داد ما را احمد بن عبدون از ابى بکر دورى از ابن کامل. و سید ابن طاوس- ره- در اقبال چنین متعرّض است و از این قبیل است آنچه که محمّد بن جریر طبرى صاحب تاریخ بزرگ روایت نموده و کتابى را که تصنیف نموده، (کتاب الرّد على الحرّ قوصیه) نام گذارده و حدیث روز غدیر را از هفتاد و پنج طریق در آن ذکر کرده است.

دوم- ابو العباس احمد بن محمد بن سعید همدانى که به «حافظ ابن عقده» معروف گشته و در سال 333 هجرى وفات یافته. نامبرده را کتابیست بنام «کتاب الولایه» در طرق حدیث غدیر که حدیث مزبور را از یکصد و پنج طریق روایت نموده- ابن اثیر در اسد الغابه و ابن حجر در «الاصابه» بسیار از او نقل نموده‌اند (چنانکه درپیش مذکور گشته) و ابن حجر در جلد 7 کتاب «تهذیب التهذیب» صفحه 337 بعد از ذکر حدیث غدیر متذکر شده است که:
ابو العباس ابن عقده در تصحیح این حدیث دقت و توجه مخصوص نموده تا آنجا که آنرا از قول بیش از هفتاد نفر از صحابه نقل و روایت کرده. و در کتاب (فتح البارى) چنین نگاشته: اما حدیث
«من کنت مولاه فعلى مولاه»
این حدیث را ترمذى و نسائى با دقت در طریق روایت ثبت نموده‌اند و جدّا داراى طرق بسیارى است و بطور تحقیق آنرا ابن عقده در کتاب جداگانه قرار داده و بسیارى از اسنادهاى آن درست و نیکو است. و شمس الدین مناوى شافعى نسبت بآن در جلد 6 از کتاب «فیض القدیر» صفحه 218 متذکر و گفتار ابن حجر را دایر بدرستى و زیادى طرق آن حکایت نموده است و حافظ گنجى شافعى در کتاب «کفایة الطالب» صفحه 15 این نسبت را باو متذکر شده و نجاشى در فهرست خود صفحه 67 نیز متذکر آن گشته و سید ابن طاوس (ره) در «اقبال» صفحه 663 چنین نگاشته:
این کتاب را بدست آوردم که در زمان مصنّف آن (ابى العباس) بسال 330 نوشته شده و بر آن خط شیخ طوسى (ره) و گروهى از بزرگان اسلام میباشد و در آن تصریح پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله را بولایت على علیه السّلام از یکصد و پنج طریق روایت کرده و هم اکنون این کتاب نزد من موجود است. و هدّار در کتاب «القول الفصل» جلد 1 صفحه 445 نگاشته که ابن عقده این حدیث را از یکصد و پنج تن از صحابه نقل و روایت نموده است.

سوّم- ابو بکر محمد بن عمر بن محمد بن سالم تمیمى بغدادى معروف به (جعابى) که در سال 355 وفات یافته «1» نامبرده را کتابى است تحت عنوان «کسانىکه حدیث غدیر خم را روایت نموده‌اند» که نجاشى در فهرست خود صفحه 281 آنرا از جمله کتب نامبرده ذکر کرده و سروى در جلد 1 مناقبش در صفحه 529 میگوید:
این حدیث را ابو بکر جعابى از یکصد و بیست و پنج طریق روایت کرده و از صاحب کافی ذکر نموده که: قاضى ابو بکر جعابى حکایت غدیر خم را از ابى بکر و عمر و عثمان و افراد دیگر از صحابه تا تعداد هفتاد و هشت نفر براى ما روایت نموده (چنانکه قبلا نیز بدانها اشاره شد) و در کتاب «ضیاء العالمین» مذکور است که:
جعابى در کتاب خود (نخب المناقب) حدیث غدیر خم را از یکصد و بیست و پنج طریق روایت نموده است.

چهارم- ابو طالب عبید اللّه (در فهرست شیخ الطایفه عبد اللّه ثبت شده) ابن احمد بن زید انبارى واسطى (که در سال 356 در واسط وفات یافته) کتاب «طرق حدیث الغدیر» بنام او در فهرست نجاشى صفحه 161 ثبت شده است.

پنجم- ابو غالب احمد بن محمد بن محمد زرارى (متوفاى 368 هجرى) نامبرده را جزوه‌ایست در پیرامون خطبه غدیر که شخصا در رساله‌اى که درباره آل اعین براى فرزند زاده خود ابى طاهر زرارى تألیف نموده بآن تصریح کرده است.

ششم- ابو الفضل محمد بن عبد اللّه بن مطّلب شیبانى متوفاى 372 هجرى- نجاشى که همزمان با او بوده در صفحه 282 از فهرست خود کتاب (کسانى که حدیث غدیر خم را روایت کرده‌اند) را بنام او ذکر کرده است.

هفتم- حافظ على بن عمر دار قطنى بغدادى متوفاى 385 هجرى- گنجى شافعى در کتاب خود «کفایه» صفحه 15 ضمن ذکر حدیث غدیر متذکر شده که:
طرق این حدیث را حافظ دار قطنى در یک مجلد گرد آورده است.

هشتم- شیخ محسن بن حسین بن احمد نیشابورى خزاعى عموى شیخ عبد الرحمن نیشابورى- شیخ منتجب الدین در فهرست خود کتاب (بیان حدیث غدیر) را بنام او ذکر نموده است.

نهم- علىّ بن عبد الرحمن بن عیسى بن عروه جرّاح قناتى متوفاى 413 هجرى، نجاشى در فهرست خود صفحه 192 کتاب (طرق خبر الولایه) را بنام او بشمار آورده است.

دهم- ابو عبد اللّه الحسین بن عبید اللّه بن ابراهیم غضایرى متوفاى 15 صفر سال 411 هجرى- نجاشى در فهرست خود صفحه 15 مجموعه موسوم به (کتاب یوم الغدیر) را بنام او ذکر نموده است.

یازدهم- حافظ ابو سعید مسعود بن ناصر بن ابى زید سجستانى متوفاى در سال 447 هجرى- کتاب موسوم به (الدرایه فی حدیث الولایه) تألیف او است کتاب مزبور داراى هفده جزء است که طرق حدیث غدیر را در آن جمع و از یکصد و بیست تن از صحابه آنرا روایت نموده، ابن شهر آشوب در جلد 1 از «مناقب» صفحه 529 از این کتاب یاد نموده و جمال الدین سید ابن طاوس در «اقبال» صفحه 663 اشعار نموده که کتاب مزبور در دسترسى او قرار گرفته و مشتمل بر بیش از بیست جلد است. در کتاب «الیقین» نیز از کتاب مزبور یاد شده و ابن ابى حاتم شامى در «الدرّ النظیم فی الائمة اللهامیم» از کتاب مزبور روایت نموده و در نزد شیخ عماد الدین طبرى نیز بوده است و از آن در «بشارة المصطفى بشیعة المرتضى» نقل نموده و از کتاب مزبور به «کتاب الولایه» تعبیر نموده است.

دوازدهم- ابو الفتح محمّد بن على بن عثمان کراجکى متوفاى 449، کتاب «عدّة البصیر فی حجّ یوم الغدیر» از او است.
علّامه نورى در جلد سوم «مستدرک» صفحه 498 نگاشته که: این کتاب، کتابى است سودمند و اختصاص دارد باثبات امامت امیر المؤمنین علیه السّلام در روز غدیر- داراى یک مجلّد است و مشتمل است به دویست ورقه و در عین حال در موضوع امامت بمنتهاى امر دست یافته و براى شیعه کافی و رسا است.

سیزدهم- على بن بلال (در فهرست شیخ چنین ضبط شده ولى در مناقب ابن شهر آشوب. على بن هلال نوشته) ابن معاویة بن احمد مهلبى، شیخ در فهرست خود صفحه 96 و ابن شهر آشوب در جلد 1 «مناقب» صفحه 529 و در «معالم» صفحه 59- کتاب او را بنام «حدیث الغدیر» ثبت نموده‌اند.

چهاردهم- شیخ منصور لائى رازى- نامبرده را کتابى است بنام «حدیث الغدیر» که در آن نام راویان حدیث مزبور را بترتیب حروف الفبا قید نموده- ابن شهر آشوب در جلد 1 «مناقب» صفحه 529 و شیخ ابو الحسن شریف در «ضیاء العالمین» از کتاب مزبور یاد کرده‌اند.

پانزدهم- شیخ على بن حسن طاطرى کوفی صاحب کتاب «فضایل امیر المؤمنین علیه السّلام» «کتاب الولایه» نیز از او است و شیخ در فهرست خود صفحه 92 آنرا ذکر نموده.

شانزدهم- ابو القاسم عبید اللّه بن عبد اللّه حسکانى، نامبرده را کتابى است بنام «دعاة الهداة الى اداء حق الموالات» که در آن داستان غدیر را ذکر نموده- سید ابن طاوس در «اقبال» صفحه 663 از کتاب مزبور یاد نموده و اشعار داشته که در نزد او موجود است و شیخ ابو الحسن شریف در «ضیاء العالمین» کتاب مزبور را بنام او ذکر نموده است.

هفدهم- شمس الدین محمد بن احمد ذهبى متوفاى 748- نامبرده در جلد سوم از کتاب «تذکرة الحفّاظ» صفحه 231 (که تألیف خود او است) کتاب موسوم به «طریق حدیث الولایه» را از تألیفات خود شمرده ضمنا اشعار نموده است باینکه:
امّا، داستان طیر، از طرق بسیارى روایت شده و من آنرا جداگانه در یک کتاب ثبت نموده‌ام و اصالت این حدیث از مجموع طرق نامبرده مسلّم است. و امّا حدیث «من کنت مولاه» این حدیث نیز داراى طرق پسندیده‌ایست و آنرا هم جداگانه جمع نموده‌ام.

هجدهم- شمس الدین محمد بن محمد جزرى دمشقى مقرى شافعى متوفاى بسال 833 هجرى- نامبرده رساله جداگانه را مشتمل بر اثبات تواتر حدیث غدیر تنظیم نموده و آنرا به «اسنى المطالب فی مناقب على بن ابى طالب علیه السّلام» نامیده و حدیث مزبور را از هشتاد طریق روایت نموده و انکار کننده آنرا بنادانى و عصبیت باطله منسوب نموده است.
سخاوى در «الضوء اللّامع» کتاب مزبور را از تألیفات نامبرده بشمار آورده- دو نسخه از کتاب مزبور در کتابخانه سید میر حامد حسین لکهنوى هندى صاحب (عبقات) موجود است و شیخ ابو الحسن شریف نیز در «ضیاء العالمین» از آن یاد کرده است.

نوزدهم- مولى عبد اللّه بن شاه منصور قزوینى طوسى، همزمان شیخ بزرگوار صاحب وسائل، بطوریکه در کتاب امل الآمل مذکور است نامبرده را کتابى است بنام «الرسالة الغدیریه».

بیستم- السید سبط الحسن جایسى هندى لکهنوى- کتاب ایشان بنام «حدیث الغدیر» بزبان اردو در هند بطبع رسیده است.

بیست و یکم- السید میر حامد حسین بن سید محمد قلى موسوى هندى لکهنوى که در سن شصت سالگى در سال 1306 قمرى وفات یافته- عالم جلیل نامبرده. حدیث غدیر را با طرق آن و تواتر آن و مفاد آن در دو مجلّد ضخیم مشتمل بر یکهزار و هشت صفحه تدوین نموده و این دو مجلّد از جمله مجلّدات کتاب بزرگ موسوم به «عبقات» است.
این سید بزرگوار پاک طینت مانند پدر عالیمقام و مقدسش بمنزله یکى از شمشیرهاى کشیده الهى است بر وى دشمنان، و پرچم پیروزى حق و دین و یکى از آیات بزرگ خداوند منّان است که حجّت را بسبب او تمام فرموده و راه راست را بدست او آشکار ساخته است.
و اما کتاب (عبقات) این سید جلیل القدر. شمیم روح پرورش در فضا منتشر و داستان عظمت و شهرتش در شرق و غرب جهان پراکنده گشته و آنان که برموز علم و دین واقف هستند میدانند که این کتاب بمانند معجز آشکارى است که هر گونه باطل و ناروائى از ساحت آن و از اطراف و جوانب آن دور است.
مؤلّف بزرگوار «الغدیر» در اینجا موقعیت مهمّ این اثر نفیس و بی‌نظیر را با این جمله اشعار فرموده: و ما از علوم و معارف نهفته در آن مجموعه گرانبها سودها و بهره‌هاى بسیار بردیم و از این روى نسبت بسید بزرگوار مذکور و والد ماجدش مراتب سپاسگزارى پیوسته خود را تقدیم میداریم و از حضرت بارى جلّ ذکره عظیم ترین پاداش‏ها را براى آن دو بزرگوار مسئلت مینمائیم.

بیست و دوم- السید مهدى ابن سید على غریفى بحرانى نجفى متوفاى سال 1343 قمرى- عالم جلیل القدر صاحب «الّذریعه» کتاب «حدیث الولایه فی حدیث الغدیر» را از مؤلّفات سید بزرگوار مذکور شمرده و فرزند معظم له نیز ضمن شرح حال آنمرحوم که براى مؤلف معظّم «الغدیر» ایفاد نموده کتاب مزبور را بنام والد معظّم خود ضمن شرح حال ذکر نموده است.

بیست و سوم- الحاج شیخ عبّاس محدّث قمى (رضوان اللّه علیه) که شب سه شنبه 23 ذا الحجة 1359 در نجف اشرف درگذشته، کتاب «فیض القدیر فی حدیث الغدیر» که بالغ بر سیصد صفحه است تألیف آنمرحوم است. روایات و مطالب مربوط به غدیر را در کتاب مزبور بطرز بدیعى جمع نموده- نامبرده از نوابغ و بزرگان علم حدیث است و در فنّ تألیف در عصر حاضر مقام ارجمندى را احراز نموده و خدمات او در این راه بر احدى پوشیده نیست.

بیست و چهارم- السید مرتضى حسین خطیب دانشمند فتح پورى هندى- نامبرده را کتابى است بنام: «تفسیر التکمیل» در پیرامون آیه شریفه الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ …
که در واقعه غدیر نازل گشته، کتاب مزبور در هند بطبع رسیده است.

بیست و پنجم- الشیخ محمد رضا ابن شیخ طاهر آل فرج اللّه نجفى- دانشمند یگانه مزبور همزمان و همکار ارجمند مؤلف معظم «الغدیر» بوده و کتاب مستطاب «الغدیر فی الاسلام» که در نجف اشرف بطبع رسیده تالیف دانشمند مذکور است که در آن حق سخن را ادا نموده است.

بیست و ششم- الحاج سید مرتضى خسرو شاهى تبریزى دانشمند معاصر-کتاب موسوم به «اهدآء الحقیر فی معنى حدیث الغدیر» تألیف معظم له در عراق بطبع رسیده و در تحقیق نسبت بموضوع، منتهاى دقت و تتبع در آن مشهود است.
در تکمیل این قسمت: ابن کثیر در «البدایة و النهایه» جلد پنجم صفحه 208 چنین مینگارد: در مورد این حدیث (حدیث غدیر خم) توجّه مخصوصى از طرف ابو جعفر محمد بن جریر طبرى صاحب تفسیر و تاریخ بعمل آمده و در نتیجه تتبّع و فحص او در طرق حدیث مزبور و الفاظ آن دو مجلّد کتاب تشکیل یافته. و همچنین حافظ بزرگوار ابو القاسم ابن عساکر احادیث بسیارى درباره این خطبه. (خطبه پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله در روز غدیر خم) آورده که ما عین آنچه را که نامبرده روایت نموده ذکر خواهیم نمود؛ و سپس در نقل و روایت آن رساله‌اى تشکیل داده است.
و شیخ سلیمان حنفى در «ینابیع المودّه» صفحه 36 چنین نگاشته: از ابى المعالى جوینى «1» ملقب بامام الحرمین- استاد ابى حامد غزّالى (رحمهما اللّه) حکایت شده که با اعجاب و شگفتى گوید: مجلّد کتابى در بغداد در دست صحّافی دیدم که مشتمل بر روایات قضیه غدیر خم بود و بر آن نوشته بود- مجلّد بیست و هشتم از طرق فرمایش رسیده از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله (من کنت مولاه فعلىّ مولاه)-! و مجلّد بیست نهم آن در دنبال است!!
و علوىّ هدّار حدّاد در کتاب خود «القول الفصل» جلد 1 صفحه 445 از قول حافظ ابو العلاء عطّار همدانى «2» چنین مینگارد که او گوید: من این حدیث رابدویست و پنجاه طریق روایت میکنم!
در این زمینه تألیف‏هاى دیگر نیز هست که اختصاص باین موضوع دارد و در متن ترجمه «الغدیر» خواهد آمد انشاء اللّه تعالى

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏1، ص: 313