اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۱۹ آبان ۱۴۰۳

مرثیه‌های ابن رومی در مرگ فرزندانش

متن فارسی

ابن رومى سه فرزند داشت که عبارتند از «هبت اللّه»، «محمد» و فرزند سومى که نامش را در دیوان ذکر نکرده است، آنها همه در کودکى در گذشتند و ابن رومى آنان را با اشعارى که از بلیغ‏ترین و جانگدازترین مرثیه‌ هائى که پدرى در سوگ پسرانش سروده است، رثا گفته. فرزند متوسط او میمیرد و اشعار دالیه مشهور، که از جمله آنها دو بیت زیر است، براى او سروده می‌شود:

«کبوتر مرگ پسر متوسطم را طلبید بخدا سوگند نمی‌دانم چرا میانه گردن بند را برگزید؟
درست همان موقع که از نگاههایش بوى خیر و نیکى می‌رسید و از حرکاتش بلوغ و رشدش را دریافتم».

و از اشعار اوست که در توصیف بیمارى فرزند سروده:

درنگ او میان گاهواره تا لحد اندک شد، هنوز دوران گاهواره را فراموش نکرده بود که به لحد درماند، تا آنجا خونریزى به او فشار آورد که سرخى چهره‌ى مانند گلش، به زردى زعفران مبدل شد. او روى دست این و آن جان خود را از دست می‌داد و چنان آب بدنش گرفته شد که گیاه رند «1»، خشک میگردد».

در دنباله همین شعر اشاره به دو برادر دیگر محمد کرده گوید:

اى محمّد! هر آنچه گمان میرفت باعث تسلاى خاطرم شود، بیشتر اندوه مرا بر انگیخت.
می‌بینم که این دو برادرت که بجا مانده‌اند آتش زنه هر اندوه و مصیبت‏اند.
موقعیکه با یکى از بازیهاى کودکانه‌ات سرگرم میشوند غافل از اینند که بر دل من آذر میزنند.
لذا وجود این دو کودک مایه تسلى من نیست بلکه بیشتر اندوه مرا میآشوبند و من تنها در آتش بدبختى میسوزم.

امّا فرزند دیگرش «هبت اللّه» از رثاى او معلوم می‌شود نوجوان بوده که گوید:

«افسوس تو را همچون شاخ شمشادى پر طراوت ولى بارور نشده از دست دادم
فرزندم، دیروز تو و تسلى خاطرم، هر دو با هم به کفن سپرده شدید»
چنانکه اشعارى در رثاء فرزند سومى خود دارد که از او نام نبرده و میگوید:
«اندوهى که بر دل او نشسته خواب را از چشمانش ربود، تا صبح همچنان دیده به ستارگان دوخته بود که غروب کردند.
اى دیده سرشک بیفشان که من درى شهوارتر از آنچه شما از ریزش آن بخل میکنید بر خاک افشاندم.
همان پسر کم که دیروز بدامن خاک تیره اهداء کردم، واقعا که من تا چه حد سخت جانم.
اگر از ریزش اشکى امتناع میکنید، ناچار به آغوش اندوهى پناه میبرم که اگر سرشکى بر شعله‌هاى آن نیفشانید تار و پود مرا خواهد سوخت».

به نظر می‌رسد این رثاء مربوط به فرزند کوچکتر اوست که نامش را ذکر نکرده و ما نمی‌دانیم آیا او قبل از مرگ برادرش از دنیا رفته است یا بعد. وقتى این رثاها را در مقابل هم قرار دهیم، تصور می‌رود اشعار بائیه (آنها که ابیاتش به حروف باختم می‌شود) آخرین شعر رثائى او درباره فرزندانش باشد؛ زیرا، در آن‏ها اشاره بفاجعه شخصى شده که اندوه از دست دادن پسران او را بقدرى ریاضت داده که چشمانش از سرشگ خشکیده و بجاى اشگ آههاى سوزان سر میدهد، در تعجب است که چگونه زنده مانده، و نیروى مقاومتش براى این حادثه‌هاى سخت، درهم نشکسته است.

رثاى فرزند متوسطش، فریاد اندوهى بود که از اثر ضربه اول بلند گردد هیجانى شدید از خلال اشعارش مشاهده می‌شد، سپس درد تلخ مصیبت اول، جاى خود را، به مصیبت دوم می‌دهد، دردى لا علاج که همچون قلاده‌اى به گردن او آویخته است و در نتیجه دیگر سکوت و آرامش نشان می‌دهد و تنها سرشگ همى بارد، آنگاه در پایان تسلیم محض می‌شود. و تعجب می‌کند چگونه اندوهها او را از پاى در نیاورده است. سوزش مصیبت را در دل احساس می‌کند ولى در دیدگانش اثر آنرا نمی‌بیند. بدین ترتیب تمام زندگى او را غبار مرگ فرو می‌گیرد. همسرش پس از مرگ فرزندان از دنیا می‌رود و مصیبتش کامل می‌گردد و دیگر کارش بزرگ می‌شود …

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏3، ص: 56

متن عربی

أولاده:

رُزق ابن الرومی ثلاثة أبناء و هم: هبة اللَّه، و محمد، و ثالث لم یذکر اسمه فی دیوانه، ماتوا جمیعاً فی طفولتهم، و رثاهم بأبلغ و أفجع ما رثى به والدٌ أبناءه، و قد سبق الموت إلى أوسطهم محمد، فرثاه بدالیّة مشهورة، یقول فیها:

توخّى حِمامُ الموتِ أوسطَ صِبْیَتی             فللّهِ کیف اختارَ واسطةَ العِقدِ

على حینَ شِمتُ الخیرَ فی لمحاتِهِ             و آنستُ من أفعالِهِ آیةَ الرشدِ

 

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏3، ص: 57

و منها فی وصف مرضه:

لقد قلّ بین المهدِ و اللحدِ لَبثُهُ             فلم ینسَ عهدَ المهدِ إذ ضُمَّ فی اللحدِ

أَلَحّ علیه النزفُ حتى أحالَهُ             إلى صُفرةِ الجادیِّ «1» عن حمرةِ الوردِ

و ظلَّ على الأیدی تَساقطُ نفسُهُ             و یذوی کما یذوی القضیبُ من الرندِ «2»

 

و یذکر فیها أخویه الآخرین:

محمدُ ما شی‏ء تُوهّم سلوةً             لقلبیَ إلّا زاد قلبی من الوجْدِ

أرى أخویک الباقیینِ کلیهما             یکونان للأحزان أورى من الزنْدِ

إذا لعبا فی ملعبٍ لکَ لذّعا             فؤادی بمثل النارِ عن غیر ما عمْدِ

فما فیهما لی سلوةٌ بل حزازةٌ             یُهیجانها دونی و أشقى بها وحدی‏

 

أمّا ابنه هبة اللَّه فقد ناهز الشباب على ما یُفهم من قوله فی رثائه:

یا حسرتا فارقْتَنی فَنَنَاً             غَضّا و لم یُثْمِرْ لیَ الفَنَنُ‏

أ بُنیّ إنّکَ و العزاءَ معاً             بالأمسِ لُفّ علیکما کَفنُ‏

 

و فی الدیوان أبیات یرثی بها ابناً لم یذکر اسمه، و هی:

حماه الکرى هَمٌّ سَرى فتأوَّبا             فباتَ یراعی النجمَ حتى تصوَّبا

أ عینیَّ جودا لی فقد جُدتُ للثرى             بأکثرَ ممّا تمنعانِ و أطیبا

بُنیّ الذی أهدیتُهُ أمسِ للثرى             فللّه ما أقوى قناتی و أصلبا

فإن تمنعانی الدمعَ أرجِعْ إلى أسىً             إذا فترتْ عنه الدموعُ تلهّبا

 

و هی على الأرجح رثاؤه لأصغر أبنائه الذی لم یذکر اسمه، و لا ندری هل مات

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏3، ص: 58

قبل أخیه أو بعده، و لکن یخیّل إلینا من المقابلة بین هذه المراثی أنّ الأبیات البائیّة کانت آخر ما رثى به ولداً، لأنّها تنمُّ عن فجیعة رجل راضه الحزن على فقد البنین، حتى جمدت عیناه و لم یبق عنده من البکاء إلّا الأسى الملتهب فی الضلوع، و إلّا العجب من أن یکون قد عاش و صلبت قناته لکلّ هذه الفجائع، و قد کان رثاؤه لابنه الأوسط صرخة الضربة الأولى، ففیها ثورةٌ لاعجةٌ تحسّ من خلل الأبیات، ثمّ حلّ الألم المریر محل الألم السوّار فی مصیبته الثانیة، فوجم و سکن و استعبر، ثمّ کانت الخاتمة فهو مستسلمٌ یعجب للحزن کیف لم یقضِ علیه، و یحسّ وقدة المصاب فی نفسه و لا یحسّه فی عینیه، و لقد غشیت غبرة الموت حیاته کلّها، و ماتت زوجته بعد موت أبنائه جمیعاً، فتمّت بها مصائبه و کبر علیه الأمر … إلخ.