اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۴ مهر ۱۴۰۲

مسأله خلافت و تعیین جانشین در سقیفه

متن فارسی

مسلم در صحیحش کتاب فرائض جلد 2 صفحه ی 246 و احمد در مسندش جلد 1 صفحه ی 48 آورده اند که: عمر روزی در مقام سخنرانی گفت “: من خوابی دیدم و آن اینکه: گویا خروسی دو بار مرا نک گرفت، و من آن را کنایه از مرگم می دانم و بعضی به من می گویند که جانشینی برای خودم تعیین کنم در صورتی که هیچ گاه خداوند و کسی که پیامبرش را برگزید، دینش را ضایع نخواهد کرد، و اگر مردم خلافت با شوری در میان این شش نفر از قومم خواهد بود.”… بیهقی در سننش جلد 8 صفحه ی 150 آورده و گفته است: مسلم در صحیح از حدیث ابن ابی حروبه و دیگران آن را روایت کرده است. حافظ ابن الدبیع نیز در ” تیسیر الوصول ” جلد 2 صفحه ی 49 آن را از مسلم نقل کرده است.

-33 چه چیز مجوز عمر و دیگر از صحابه بوده که درباره ی خلافت ابوبکر بگویند “: که آن امر ناگهانی و شتابزده بوده، خداوند (مردم را) از شر آن باز دارد- یا لغزشی همانند لغزش جاهلیت بوده- و هر گاه کسی مانند آن را تکرار کند، باید او را کشت؟! چگونه این خلافت با آن همه از بشارات و خبرهای پی در پی در طول حیات رسول خدا و اعلام مکرر آن حضرت به اصحابش تا آخرین لحظه ی حیاتش امر ناگهانی و شتابزده و لغزش نامیده شده است؟! و قطعا پیامبر اکرم با آن همه از نصوص، احتیاجی نمی دید که در تعیین خلافت ابوبکر وصیت نامه ای بنویسد و هیچ گاه انتظار نداشت که درباره ی آن کوچکترین اختلافی واقع شود!! و با اینحال چگونه عمر در آن بدی می دیده در صورتی که همه ی صحابه عدول بودند و خدا مؤمنان جز خلافت او را نمی خواستند و خدا نمی پسندید که نسبت به خلافت او اختلاف کنند چنانکه حدیثش در سابق گذشت!!

-34 چه چیز به عمر اجازه داد که به عبد الرحمن بن عوف پیشنهاد کند که خلیفه و ولی عهدش باشد و او در جواب بگوید “: آیا تو مرا به این کار، هنگامی که با تو مشورت کنم راهنمائی خواهی کرد “؟عمر در جواب گفت: نه بخدا قسم.آنگاه عبد الرحمن گفت: بنابراین راضی نخواهم بود که بعد از تو خلیفه ی مسلمین باشم!!

-35 چه چیز سبب شد که همه ی انصار بر خلاف این نصوص از بیعت کردن با ابوبکر خود داری کردند و گفتند: جز با علی بیعت نمی کنیم یا اینکه گفتند: از ما امیری و از شما هم امیری، و چگونه طلحه و زبیر و مقداد و سلمان و عمار و ابوذر و خالد بن سعید و جمعی از بزرگان مهاجران از آن امتناع کرده و حاضر نشدند جز با علی بیعت کنند و لذا در خانه ی آن حضرت اجتماع نمودند، ولی دست سیاست وقت آنها را بزور از خانه بیرون کشید و به روی آنها داد می زد: بخدا قسم شما را می سوزانم یا آنکه برای بیعت کردن حاضر شوید؟! چرا اصحابی بزرگوار ” سعد بن عباده ” از بیعت با ابوبکر خودداری می کند و می گوید “:بخدا قسم اگر جن و انس با شما بیعت کنند من با شما بیعت نخواهم کرد تا نزد پروردگارم بروم و حسابم روشن شود ” و تا آخر عمر هم به نمازشان حاضر نشد و در مجمعشان رفت و آمد نکرد و با آنها حج ننمود؟! و عذر عباس عموی پیامبر اکرم و بنی هاشم چه بوده که از این بیعت تخلف کردند و از آن همه پیمانهای مؤکد صرفنظر نمودند؟!

-36 و پیش از همه ی اینها امتناع امیر المؤمنین علیه السلام از این بیعت انتخابی و استدلال کوبنده ی آن حضرت علیه طرفداران آن می باشد که ابن قتیبه می گوید “: علی کرم الله وجهه را پیش ابوبکر بردند و او می گفت “:من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم ” به او گفته شد: با ابوبکر بیعت کن، در جواب گفت: من در امر خلافت از شما سزاوارترم، از این رو با شما بیعت نمی کنم و این شمائید که می باید با من بیعت کنید، شما خلافت را از انصار گرفتید و در این کار احتجاج به قرابت با رسول خدا نمودید و از اهل بیت نیز، خلافت را غاصبانه می گیرید، آیا شما همان نیستید که خود را از انصار به خاطر آنکه محمد (ص) از شما است سزاوارتر می دانستید، در نتیجه زمام امر را به شما سپردند و امارت را به شما تسلیم کردند؟ پس من نیز بمانند احتجاجی که علیه انصار کردید، علیه شما احتجاج می کنم، ما چه درزمان حیات رسول خدا و چه بعد از وفاتش به او سزاوارتریم اگر ایمان دارید درباره ما انصاف و عدالت را رعایت کنید، و گر نه خود را برای کیفر این ستم آماده نمائید.عمر به او گفت: تو آزاد گذاشته نمی شوی مگر آنکه بیعت کنی، علی در جوابش گفت: شیری می دوشی که از آن برای تو نصیبی است، و امروز در این راه کوشش می کنی که فردا از آن بهره مند گردی، سپس افزود: به خدا قسم ای عمر گفته ات را نمی پذیرم و با او (ابو بکر)بیعت نمی کنم. آنگاه ابو بکر به او گفت: اگر بیعت نمی کنی مجبورت کنم، پس ابو عبیده جراح گفت: پسر عمو تو کم سنی و اینان پیران قومت هستند، تو تجربه و کاردانی آنان را نداری منابو بکر را نسبت به این کار از تو نیرومند تر و شایسته تر می دانم، چه خوب که فعلا خلافت را به ایشان تفویض کنی، زیرا اگر زنده ماندی و عمری باقی بود، در آن وقت تو برای این کار ساخته شدی و از لحاظ فضل و دین ودانش و فهم و سابقه خانوادگی و دامادیت نسبت به رسول خدا شایسته آن خواهی بود!!

علی علیه السلام گفت: خدا را ای جمعیت مهاجران، سلطنت محمد (ص) در میان عربها را از خانه و درون اطاقش خارج نکرده به خانه و اطاقتان نبرید و خانواده اش را از حقشان محروم نکنید، به خدا قسم ای گروه مهاجران ما سزاوارترین مردم نسبت به آن هستیم، زیرا ما اهل بیت اوئیم و از همه شما شایسته تر به این کاریم، سوگند به خدا قرائت کننده کتاب خدا، فقیه در احکام دین  دانا به سنن رسول خدا، آگاه به امور مردم، بازدارنده آنان از کارهای زشت بر قرار کننده عدالت اجتماعی در میان آنان مائیم، از هوای نفس پیروی نکنید که از راه خدا باز خواهید ماند و از حق و حقیقت دورتر خواهید شد. بشیر بن سعد انصاری گفت “: ای علی انصار این سخن را پیش از بیعتشان با ابو بکر از شماشنیده بودند، هیچ گاه در بیعت کردن با تو کوتاهی نمی کردند. “

ابن قتیبه می افزاید: علی علیه السلام شبها فاطمه دختر پیامبر گرامی اسلام را روی چهارپائی سوار میکرد و به خانه انصار می برد و از آنها یاری می طلبید، ولی آنان می گفتند: ای دختر رسول خدا دیگر بیعت ما با این مرد (ابو بکر) تمام شده و اگر شوهر و پسر

عمت پیش از او اقدام به این کار کرده بود، هیج گاه ابو بکر را بر او مقدم نمی کردیم! علی علیه السلام می فرمود: آیا شایسته بود که رسول خدا را در خانه اش بگذارم و دفنش نکنم و بروم با مردم در باره سلطنت و مقامش منازعه کنم؟ فاطمه سلام الله علیها می فرمود: ابو الحسن کاری که انجام داد شایسته مقام او بود، ولی دیگران کاری که انجام دادند خداوند حسابرس حق و مطالب آنها خواهد بود.

ابن قتیبه اضافه می کند که: ابو بکر در جستجوی کسانی که از بیعتش تخلف کرده و پیش علی رفته بودند پرداخت و عمر را پیش آنها فرستاد.عمر آنها را صدا زد که از خانه علی بیرون آئید، آنان از بیرون آمدن امتناع کردند، عمر هیزم خواست و گفت: قسم به آنکه جان عمر در دست اوست، بیرون آئید و گرنه خانه را با اهلش می سوزانم، به او گفتند: آخر ای ابا حفص در اینخانه فاطمه است، گفت اگر چه فاطمه هم باشد! آنگاه آنان بیرون آمدند و همگی با ابو بکر بیعت کردند، مگر علی، زیرا او گمان کرده بود که گفته است: سوگند خوردم که از خانه خارج نشوم و عبا بر دوش نگذارم تا اینکه قرآن را جمع کنم. آنگاه فاطمه علیهاسلام دم درب خانه ایستاد و فرمود: مردمی بدتر از شما سراغ ندارم که جنازه رسول خدا را پیش ما گذاشتید و کارتان را تمام کردید و با ما مشورت نکردید و حق ما را به ما ندادید. بعد از این عمر پیش ابو بکر رفت و به او گفت: چرا این متخلف از بیعت را جلب نمی کنی؟ ابو بکر به قنفذ (غلامش) گفت: برو علی را پیش من حاضر کن، او پیش علی رفت به او گفت: چه حاجت داری؟ گفت: خلیفه رسول خدا ترا احضار می کند، علی گفت: زود بر رسول خدا دروغ بستید، او برگشت و جریان را به ابو بکر گفت، ابو بکر گریه مفصلی کرد، عمر دوباره گفت: این متخلف از بیعتت را مهلت مده، ابو بکر به قنفذ گفت: دوباره پیش علی برو و به او بگو که امیر المومنین می گوید پیش مابرای بیعت بیا، قنفذ پیش او رفت وجریانرا گفت علی با صدای بلند گفت: او چیزی را ادعا می کند که برایش نیست، قنفذ برگشت وجریان را گفت: ابو بکر گریه طولانی کرد، پس عمر برخاست و جمعی با او حرکت کردند تا به در خانه فاطمه رسیدند، در زدند وقتی که زهرا صدای آنها را شنید با صدای بلند گفت: ای پدر ای رسول خدا (ببین) بعد از تو چه چیزها از پسر خطاب و قحانه به ما رسید؟ هنگامی که آنان صدا و گریه فاطمه را شنیدند، با گریه برگشتند و داشت دلهایشان پاره و جگرهایشان آتش می گرفت، عمر با جمعی ماندند علی را از خانه بیرون آوردند و پیش ابو بکر بردند و به او گفتند با او بیعت کن، علی گفت: اگر بیعت نکنم چه می شود؟ گفتند: در آن صورت بخدائی که جز او خدائی نیست گردنت راخواهیم زد علی گفت: در آن صورت بنده خدا برادر رسول خدا را می کشید عمر گفت: اما بنده خدا آری اما برادر رسول خدا را نه و در این حال ابو بکر ساکت بود و حرفی نمی زد، عمر به او گفت: آیا به او فرمان نمی دهی که بیعت کند؟ او گفت: مادامی که فاطمه در کنارش هست او را به چیزی مجبور نمی کنم، آنگاه علی خود را به قبر رسول خدا رسانید و با صدای بلند گریه می کرد و می گفت: ان القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی “: مردم ضعیفم شمردند و نزدیک بود مرا بکشند”( (اعراف آیه 150

-37 چه چیزی به ابو بکر و عمر و ابو عبیده جراح، اجازه داد که با اشاره مغیره بن شعبه، برای عباس عموی پیامبر اکرم در امر خلافت نصیبی قرار دهند که برای او و فرزندانش باقی بماند؟ ابن قتیبه در” الامامه و السیاسه ” جلد 1 صفحه 15 می گوید”: مغیره بن شعبه پیش ابو بکر رفت و به او گفت: آیا میل دارید با عباس ملاقات کنید و برای او در این نصیبی قرار دهید که برای او و فرزندانش باقی بماند، و اگر او با شما باشد این خود حجتی علیه علی و بنی هاشم خواهد بود؟

ابو بکر و عمر و ابو عبیده راه افتادند و به خانه عباس رضی الله عنه رفتند، ابو بکر حمد و ثنائی خدا بجاآورد و سپس گفت: خداوند محمد (ص) را به عنوان پیامبر برانگیخت و برای مومنان ولی و سرپرست قرار داد و با جا دادنش در میان ما منتی بر ما نهادتا آنکه او را از ما گرفت و کار مردمرا به دست آنها سپرد، تا به طور اتفاق درباره مصالحشان بیاندیشند، آنان نیز مرا به عنوان زمامدار برگزیدند، و من نیز بحمد الله از سستی و سرگردانی و ترس، نمی هراسم وتوفیق تنها از ناحیه خدای بزرگ است، به او توکل دارم و به سوی او برمی گردم.همواره به من خبر می رسد که برخی خواهان زیر سپر علاقمندی به شمابر خلاف مصالح عمومی مسلمین، سم پاشی می کنند، بر حذر باشید از اینکه وسیله سوء استفاده دیگران قرارگیرد، یا عموم مردم همعقیده و همصدا باشید و یا بد خواهان را از خود دور کنید، و چون شما عموی رسول خدا هستید پیشتان آمدیم تا در دین کار برای شما و فرزندانتان نصیبی قرار دهیم، و با اینکه مردم شما و یارانتان را می شناختند، در عین حال، زمام امر (خلافت) را به شما ندادند، علی هذا لازم است شما فرزندان عبد المطلب شمرده راه بروید و آرام باشید (سر و صدا نکنید) زیرارسول خدا از ما و هم از شما است. آنگاه عمر گفت: آری و الله، و دیگران اینکه: ما به این جهت پیشتان نیامدیم که به شما احتیاج داریم، خیر، چون بد داریم از ناحیه شما در باره آنچه که امت اسلام در باره آن اتفاق کرده اند، سم پاشی و مخالفت شود، در نتیجه برای شما و یارانتان گران تمام گردد، از این روپیشتان آمده ایم حال خود می دانید.

عباس عموی پیغمبر، شروع به سخن کرد و حمد و سپاس خدای بجای آوردو گفت: چنانکه گفتید: خداوند محمد (ص) را پیامبر و برای مومنان ولی وسرپرست قرار داد و با جا دادنش در میان ما بر ما منت نهاد تا آنکه رسالتش بسر آمد آنگاه کار مردم را بدست آنها سپرد تا درباره سر نوشتشان تصمیم بگیرند، اما بر اساس حق نه از روی هوی و هوس، حال ای ابو بکر اگر خلافت را بخاطر انتساب به رسول خدا به چنگ آوردی قطعا حق ما راگرفتی و اگر وسیله مومنان آن را طلب کردی ما از آنها و پیشاهنگ آنهائیم، اگر این کار وسیله مومنین برای شما ضرورت یافته چگونه ممکن است چنین کاری با کراهت و عدم خواست ما ضرورت یابد، اما آنچه که به ما بذل کردی اگر حق تو بوده ما را به آن نیازی نیست و اگر حق مومنین است تو دربارهآن حقی نداری و نمی توانی آن را بما بدهی و اگر حق ماست از تو راضی نخواهیم بود که بعضی از آن را به ما بدهی و بعضی دیگر را ندهی. و اما اینکه گفتی: رسول خدا از ما و شماست درست است، ولی ما از شاخه های درخت نبوتیم و شما همسایه های آن.

-38 عذر کسانی که بر ابو بکر ایراد گرفتند که چرا عمر را جانشین خود قرار داده چیست؟!عایشه می گوید “: هنگامی که حال پدرم بد شد، فلانی و فلانی پیش او آمدند و به او گفتند: ای خلیفه رسول خدا فردا که پیش خدایت رفتی درباره خلیفه قراردادن عمر چه خواهی گفت؟ عایشه می گوید: پدرم را نشاندیم او درجوابگفت: آیا مرا به خدا می ترسانید؟ به خدا خواهم گفت که: بهترین فرد صحابه را بر آنها امیر قرار دادم.

-39 چه چیز امیر المومنین علی علیه السلام را از بیعت با عثمان در روز شوری باز داشت بعد از آنکه عبد الرحمن بن عوف و همکارانش با او بیعت کردند و علی که ایستاده بود نشست و عبد الرحمن به اوگفت: با او بیعت کن و گر نه گردنت را می زنم و درآ ن روز جز او کسی با خودشمشیر نداشت، گفته می شود که علی باحال غضب بیرون آمد، سپس اعضای شوری به او پیوستند و به او گفتند: بیعت کن و گرنه با تو خواهیم جنگید، علی ناگزیر به آنها پیوست و با عثمان بیعت کرد. طبری در تاریخش جلد 5 صفحه 41 می گوید: مردم شروع کردند به بیعت کردن با عثمان، ولی علی سستی کرد، عبد الرحمن به او گفت”: هر کس نقض بیعت کند به ضرر خویش اقدام می کند و هر که به پیمانی که با خدا بسته وفا کند، خداوند پاداشی بزرگ به او خواهد داد.” علی بعد ازشنیدن این ایه قرآن، جمعیت را شکافت و با عثمان بیعت کرد ولی می گفت: خدعه است و چه خدعه ای؟ و در” الامامه و السیاسه ” جلد 1 صفحه 25 آمده که عبد الرحمن گفته است “: ای علی راهی برای خودت قرار مده که تنها شمشیر در آن حاکم باشد و بس”! و در صحیح بخاری ج 1 صفحه 208 چنین آمده است”: نباید راهی (دیگر) برایت قرار داده شود.”

امینی می گوید: کشتن کسی که از بیعت در این مورد (شوری) خود داری کند به دستور عمر ابن خطاب بوده چنانکه طبری در تاریخش جلد 5 صفحه 5 آورده که عمر به “صهیب ” دستور داد: تا سه روز با مردم نماز جماعت بخوان، علی و عثمانو زبیر و سعد و عبد الرحمن و طلحه را اگر آمده باشد در جائی گرد آر، و عبد الله بن عمر را نیز حاضر کن اما چیزی بر او نیست، خودت بالای سر آنها بایست، اگر پنج نفر آنها درباره یکی متفق شدند و یکی امتناع کرد، گردنش را بزن، و اگر چهار نفر متفق شدند و دو نفر امتناع کردند آن دو نفر را بزن، و اگر سه نفر درباره کسی و سه نفر دیگر در باره دیگری رای دادند عبد الله بن عمر را حکم قرار دهند و هر- طرفی راکه او پسندید باید یک نفر را از میان خود انتخاب کنند و اگر به رای عبد الله راضی نشدند، با آن گروهی که عبدالرحمن بن عوف با آنها است باشید و الباقی را اگر از رای عامه اعراض کردند بکشید .” افمن هذا الحدیث تعجبون و تضحکون و لا تبکون ” آیا از این سخن تعجب می- کنید و می خندید و گریه نمی کنید “؟

(الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ج 5 ص 584 تا 593)

متن عربی

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 585

32- و أخرج «1» مسلم فی صحیحه فی کتاب الفرائض (2/3)، و أحمد فی مسنده (1/48)، عن عمر أنّه قام خطیباً فقال: إنّی رأیت رؤیا کأنّ دیکاً نقرنی نقرتین، و لا أری ذلک إلّا لحضور أجلی، و إنّ ناساً یأمروننی أن أستخلف، و إنّ اللَّه عزّ و جلّ لم یکن لیضیّع خلافته و دینه، و لا الذی بعث به نبیّه صلی الله علیه و آله و سلم فإن عجل بی أمر، فالخلافة شوری فی هؤلاء الرهط الستة. الحدیث.

و أخرجه البیهقی فی سننه (8/150) فقال: أخرجه مسلم فی الصحیح من حدیث بن أبی عروبة و غیره. و حکاه عن مسلم الحافظ ابن الدیبع فی تیسیر الوصول «2» (2/49).

33- و ما الذی أباح لعمر أو لغیره من الصحابة قولهم فی خلافة أبی بکر: إنّها کانت فلتة وقی اللَّه شرّها «3»، أو: فلتة کفلتات الجاهلیّة «4»، فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه «5»؟ کیف تسمّی تلک الخلافة فلتةً بعد تلکم البشارات و الإنباءات المتواصلة طیلة حیاة النبیّ الأعظم صلی الله علیه و آله و سلم، و بعد إعلامه أصحابه بها مرّةً بعد أخری إلی أن لفظ

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 586

نفسه الأخیر؟ و کان صلی الله علیه و آله و سلم- بنصٍّ من تلکم الروایات- لم یرَ فیها حاجة إلی وصیّة بکتاب، و لم یترقّب فیها خلاف أیّ أحد علی أبی بکر؛ و کیف یُری فیها الشرّ و الحالة هذه؟ و الصحابة کلّهم عدول، و أبی اللَّه و المؤمنون إلّا أبا بکر، و أبی اللَّه أن یختلف علیه، کما مرّ حدیثه.

34- و ما الذی سوّغ لعمر عرضه علی عبد الرحمن بن عوف أن یستخلفه و یجعله ولیّ عهده، فقال عبد الرحمن: أ تشیر علیّ بذلک إذا استشرتک؟ فقال: لا و اللَّه. فقال عبد الرحمن: إذاً لا أرضی أن أکون خلیفة بعدک. الفتوحات الإسلامیة «1» (2/427).

35- و ما بال الأنصار بأسرها قد تخلّفت عن البیعة «2» و اجتمعت علی خلاف ما فی تلکم النصوص، و أبت بیعة أبی بکر و قالت: لا نبایع إلّا علیّا، أو قالت: منّا أمیر و منکم أمیر «3»؟ و کیف تقاعس عنها طلحة، و الزبیر، و المقداد، و سلمان، و عمّار، و أبو ذر، و خالد بن سعید، و رجال من المهاجرین «4» و أبوا إلّا علیّا، و اجتمعوا فی داره علیه السلام و أخرجتهم ید السیاسة الوقتیة إلی البیعة عنوةً، و نودی علیهم: و اللَّه لأحرقنّ علیکم أو لتخرجنّ إلی البیعة؟ و ما شأن الصحابی العظیم سعد بن عبادة یأنف من بیعة أبی بکر و یقول: ایم اللَّه لو أنّ الجنّ اجتمعت لکم مع الإنس ما بایعتکم حتی أُعرَض علی ربّی و أعلم ما حسابی؟ و کان لا یصلّی بصلاتهم، و لا یُجمِع معهم، و یحجّ و لا یفیض معهم بإفاضتهم. تاریخ الطبری «5» (3/198، 200، 207، 210).

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 587

و ما عذر العبّاس- عمّ النبیّ الطاهر- و بنی هاشم فی تخلّفهم عن تلک البیعة، و الصفح عن تلکم العهود المؤکّدة؟

36- و قبل هذه کلّها إباءة علیّ أمیر المؤمنین تلک البیعة الانتخابیة، و حجاجه المفحم علی أهلها،

قال ابن قتیبة: ثمّ إنّ علیّا- کرّم اللَّه وجهه- أُتی به إلی أبی بکر و هو یقول: أنا عبد اللَّه، أخو رسول اللَّه. فقیل له: بایع أبا بکر، فقال: أنا أحقّ بهذا الأمر منکم، لا أُبایعکم و أنتم أولی بالبیعة لی، أخذتم هذا الأمر من الأنصار و احتججتم علیهم بالقرابة من النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم و تأخذونه منّا أهل البیت غصباً، أ لستم زعمتم للأنصار أنّکم أولی بهذا الأمر منهم لما کان محمد منکم؟! فأعطوکم المقادة و سلّموا إلیکم الإمارة، و أنا أحتجّ علیکم بمثل ما احتججتم علی الأنصار، نحن أولی برسول اللَّه حیّا و میّتاً، فأنصفونا إن کنتم تؤمنون، و إلّا فبوءُوا بالظلم و أنتم تعلمون.

فقال له عمر: إنّک لست متروکاً حتی تبایع، فقال له علیّ: احلب حلباً لک شطره، و شدّ له الیوم یمدده علیک غداً. ثمّ قال: و اللَّه یا عمر لا أقبل قولک و لا أُبایعه.

فقال أبو بکر: فإن لم تبایع فلا أُکرهک. فقال أبو عبیدة بن الجراح لعلیٍّ- کرّم اللَّه وجهه-: یا ابن عم، إنّک حدیث السنّ و هؤلاء مشیخة قومک، لیس لک مثل تجربتهم و معرفتهم بالأُمور، و لا أری أبا بکر إلّا أقوی علی هذا الأمر منک، و أشدّ احتمالًا و استطلالًا، فسلّم لأبی بکر هذا الأمر، فإنّک إن تعش و یطُل بک بقاء فأنت لهذا الأمر خلیق و حقیق، فی فضلک و دینک و علمک و فهمک و سابقتک و نسبک و صهرک.

فقال علیّ- کرّم اللَّه وجهه-: اللَّه اللَّه یا معشر المهاجرین ألّا تخرجوا سلطان محمد فی العرب من داره و قعر بیته إلی دورکم و قعور بیوتکم، و تدفعوا أهله عن مقامه فی الناس و حقّه، فو اللَّه یا معشر المهاجرین، لنحن أحقّ الناس به لأنّا أهل

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 588

البیت و نحن أحقّ بهذا الأمر منکم، ما کان فینا القارئ لکتاب اللَّه، الفقیه فی دین اللَّه، العالم بسنن رسول اللَّه، المضطلع بأمر الرعیّة، الدافع عنهم الأُمور السیّئة، القاسم بینهم بالسویّة، و اللَّه إنّه لفینا، فلا تتّبعوا الهوی فتضلّوا عن سبیل اللَّه فتزدادوا من الحقّ بعداً.

قال بشیر بن سعد الأنصاری: لو کان هذا الکلام سمعته الأنصار منک یا علیّ قبل بیعتها لأبی بکر، ما اختلفت علیک.

قال: و خرج علیّ- کرّم اللَّه وجهه- یحمل فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم علی دابّة لیلًا فی مجالس الأنصار تسألهم النصرة؛ فکانوا یقولون: یا بنت رسول اللَّه، قد مضت بیعتنا لهذا الرجل، و لو أنّ زوجکِ و ابن عمکِ سبق إلینا قبل أبی بکر ما عدلنا به.

فیقول علیّ- کرّم اللَّه وجهه-: أ فکنت أدع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی بیته لم أدفنه و أخرج أُنازع الناس سلطانه؟ فقالت فاطمة: ما صنع أبو الحسن إلّا ما کان ینبغی له، و لقد صنعوا ما اللَّه حسیبهم و طالبهم.

و قال: إنّ أبا بکر رضی الله عنه تفقّد قوماً تخلّفوا عن بیعته عند علیّ- کرّم اللَّه وجهه- فبعث إلیهم عمر، فجاء فناداهم- و هم فی دار علی- فأبوا أن یخرجوا، فدعا بالحطب و قال: و الذی نفس عمر بیده لتخرجنّ أو لأحرقنّها علی من فیها؛ فقیل له: یا أبا حفص، إنّ فیها فاطمة. قال: و إن. فخرجوا فبایعوا إلّا علیّا، فإنّه زعم أنّه قال: حلفت أن لا أخرج، و لا ثوبی أضع علی عاتقی حتی أجمع القرآن. فوقفت فاطمة علی بابها فقالت: لا عهد لی بقوم حضروا أسوأ محضراً منکم، ترکتم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم جنازةً بین أیدینا، و قطعتم أمرکم بینکم، لم تستأمرونا و لم تردّوا لنا حقّا.

فأتی عمر أبا بکر فقال له: ألا تأخذ هذا المتخلّف عنک بالبیعة؟

فقال أبو بکر لقنفذ و هو مولی له: اذهب فادع لی علیّا، فذهب إلی علیّ، فقال:

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 589

ما حاجتک؟ فقال: یدعوک خلیفة رسول اللَّه. فقال علیّ: لسریع ما کذبتم علی رسول اللَّه.

فرجع فأبلغ الرسالة، قال: فبکی أبو بکر طویلًا، فقال عمر الثانیة: لا تمهل هذا المتخلّف عنک بالبیعة، فقال أبو بکر رضی الله عنه لقنفذ: عُد إلیه فقل له: أمیر المؤمنین یدعوک لتبایع، فجاءه قنفذ فأدّی ما أُمر به، فرفع علیّ صوته فقال: سبحان اللَّه، لقد ادّعی ما لیس له.

فرجع قنفذ فأبلغ الرسالة فبکی أبو بکر طویلًا، ثمّ قام عمر فمشی معه جماعة حتی أتوا باب فاطمة، فدقّوا الباب، فلمّا سمعت أصواتهم نادت بأعلی صوتها: یا أبتِ یا رسول اللَّه، ما ذا لقینا بعدک من ابن الخطّاب و ابن أبی قحافة؟!

فلمّا سمع القوم صوتها و بکاءها انصرفوا باکین، و کادت قلوبهم تتصدّع و أکبادهم تتفطّر، و بقی عمر و معه قوم فأخرجوا علیّا، فمضوا به إلی أبی بکر فقالوا له: بایع. فقال: إن أنا لم أفعل فمه؟ قالوا: إذاً و اللَّه الذی لا إله إلّا هو نضرب عنقک. قال: إذاً تقتلون عبد اللَّه و أخا رسوله، قال عمر: أمّا عبد اللَّه فنعم و أمّا أخو رسوله فلا «1»، و أبو بکر ساکت لا یتکلّم، فقال له عمر: ألا تأمر فیه بأمرک؟ فقال: لا أُکرهه علی شی ء ما کانت فاطمة إلی جنبه، فلحق علیّ بقبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یصیح و یبکی و ینادی: یا ابن أُمّ، إنّ القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی. الإمامة و السیاسة «2» (1/12-14).

 

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 590

37- و ما الذی سوّغ لأبی بکر و عمر و أبی عبیدة أن یجعلوا للعبّاس عمّ النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم بإیعاز من مغیرة بن شعبة نصیباً فی الأمر یکون له و لعقبه من بعده؟

قال ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة «1» (1/15): فأتی المغیرة بن شعبة، فقال: أ تری یا أبا بکر أن تلقوا العبّاس فتجعلوا له فی هذا الأمر نصیباً یکون له و لعقبه، و تکون لکما الحجّة علی علیّ و بنی هاشم إذا کان العبّاس معکم؟ قال: فانطلق أبو بکر و عمر و أبو عبیدة حتی دخلوا علی العبّاس رضی الله عنه، فحمد اللَّه أبو بکر و أثنی علیه ثمّ قال: إنّ اللَّه بعث محمداً صلی الله علیه و آله و سلم نبیّا و للمؤمنین ولیّا، فمنّ اللَّه تعالی بمقامه بین أظهرنا حتی اختار له اللَّه ما عنده، فخلّی علی الناس أمرهم لیختاروا لأنفسهم فی مصلحتهم متّفقین لا مختلفین، فاختارونی علیهم والیاً و لأُمورهم راعیاً، و ما أخاف بحمد اللَّه وهناً و لا حیرةً و لا جبناً، و ما توفیقی إلّا باللَّه العلیّ العظیم، علیه توکّلت و إلیه أُنیب، و ما زال یبلغنی عن طاعن یطعن بخلاف ما اجتمعت علیه عامّة المسلمین و یتّخذونکم لحافاً، فاحذروا أن تکونوا جهداً لمنیع، فإمّا دخلتم فیما دخل فیه العامّة، أو دفعتموهم عمّا مالوا إلیه، و قد جئناک و نحن نرید أن نجعل لک فی هذا الأمر نصیباً یکون لک و لعقبک من بعدک إذ کنت عمّ رسول اللَّه، و إن کان الناس قد رأوا مکانک و مکان أصحابک فعدلوا الأمر عنکم؛ علی رسلکم بنی عبد المطلب، فإنّ رسول اللَّه منّا و منکم.

ثمّ قال عمر: إی و اللَّه و أخری: إنّا لم نأتکم حاجةً منّا إلیکم، و لکنّا کرهنا أن یکون الطعن منکم فیما اجتمع علیه العامّة، فیتفاقم الخطب بکم و بهم، فانظروا.

فتکلّم العبّاس فحمد اللَّه و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّ اللَّه بعث محمداً کما زعمت نبیّا و للمؤمنین ولیّا، فمنّ اللَّه بمقامه بین أظهرنا حتی اختار له ما عنده، فخلّی الناس أمرهم

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 591

لیختاروا لأنفسهم مصیبین للحقّ لا مائلین عنه بزیغ الهوی، فإن کنت برسول اللَّه طلبت، فحقّنا أخذت، و إن کنت بالمؤمنین طلبت، فنحن منهم متقدّمون فیهم، و إن کان هذا الأمر إنّما یجب لک بالمؤمنین، فما وجب إذ کنّا کارهین؛ فأمّا ما بذلت لنا فإن یکن حقّا لک، فلا حاجة لنا فیه؛ و إن یکن حقّا للمؤمنین، فلیس لک أن تحکم علیهم؛ و إن کان حقّنا، لم نرضَ عنک فیه ببعض دون بعض.

و أما قولک: إنّ رسول اللَّه منّا و منکم، فإنّه قد کان من شجرةٍ نحن أغصانها و أنتم جیرانها.

38- و ما عذر من استشکل علی أبی بکر فی استخلافه عمر علی الصحابة؟

قالت عائشة: لمّا ثقل أبی دخل علیه فلان و فلان، فقالوا: یا خلیفة رسول اللَّه، ما ذا تقول لربّک غداً إذا قدمت علیه و قد استخلفت علینا ابن الخطّاب؟

قالت: فأجلسناه، فقال: أ باللَّه ترهبونی؟ أقول: استخلفت علیهم خیرهم. سنن البیهقی (8/149).

39- و ما الذی أقعد علیّا أمیر المؤمنین عن بیعة عثمان یوم الشوری بعد ما بایعه عبد الرحمن بن عوف و زملاؤه؟ و کان علیّ قائماً فقعد، فقال له عبد الرحمن: بایع و إلّا ضربت عنقک، و لم یکن مع أحد یومئذٍ سیف غیره، فیقال: إنّ علیّا خرج مغضباً، فلحقه أصحاب الشوری و قالوا: بایع و إلّا جاهدناک؛ فأقبل معهم حتی بایع عثمان. الأنساب للبلاذری (5/22).

قال الطبری فی تاریخه «1» (5/41): جعل الناس یبایعونه و تلکّأ علیّ، فقال عبد الرحمن: (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) «2» فرجع علیّ یشقّ الناس حتی بایع و هو یقول: خدعة و أیّما خدعة.

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 5، ص: 592

و فی الإمامة و السیاسة «1» (1/25) قال عبد الرحمن: لا تجعل یا علیّ سبیلًا إلی نفسک، فإنّه السیف لا غیره. و فی صحیح البخاری «2» (1/208): لا تجعلنّ علی نفسک سبیلًا.

قال الأمینی: کان قتل المتخلّف عن البیعة فی ذلک الموقف وصیّة من عمر بن الخطّاب، کما أخرجه الطبری فی تاریخه «3» (5/35) قال: و قال- عمر- لصهیب:

صلّ بالناس ثلاثة أیّام و أدخل علیّا و عثمان و الزبیر و سعداً و عبد الرحمن بن عوف و طلحة إن قدم «4»، و أحضر عبد اللَّه بن عمر و لا شی ء له من الأمر و قم علی رءوسهم، فإن اجتمع خمسة و رضوا رجلًا و أبی واحد فاشدخ رأسه- أو: اضرب رأسه بالسیف-، و إن اتّفق أربعة فرضوا رجلًا منهم و أبی اثنان فاضرب رءوسهما، فإن رضی ثلاثة رجلًا منهم و ثلاثة رجلًا منهم فحکّموا عبد اللَّه بن عمر، فأی الفریقین حکم له فلیختاروا رجلًا منهم، فإن لم یرضوا بحکم عبد اللَّه بن عمر فکونوا مع الذین فیهم عبد الرحمن بن عوف، و اقتلوا الباقین إن رغبوا عمّا اجتمع علیه الناس. و ذکره البلاذری فی الأنساب (5/16، 18)، و ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة «5» (1/23)، و ابن عبد ربّه فی العقد الفرید «6» (2/257).

 (أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ* وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ ) «7»