معاویه نماز جمعه را چهارشنبه می خواند
مردی از اهالی کوفه- در بازگشت از نبردهای صفین- سوار بر ستوری به دمشق آمد، مردی دمشقی به او آویخت که این، ماده شتر من است که در اثنای جنگ صفین از من گرفته اند. دعوایشان را بر معاویه عرضه داشتند مرد دمشقی برای اثبات مدعای خویش پنجاه شاهد گذراند بر این که آن ماده شتر از آن وی است. در نتیجه، معاویه رأی علیه مرد کوفی صادر کرد و دستور داد آن ستور را به مرد دمشقی تحویل دهد. مرد کوفی گفت: آن، شتر نر است نه ماده شتر. معاویه گفت: این رائی است که صادر شده. و چون از حضورش برفتند مخفیانه کسی را به دنبال آن مرد کوفی فرستاد تا بیامد و از او پرسید ستورش بچند میارزد. و دو برابر بهای آن را به وی پرداخت و به او نیکی نمود و خوشرفتاری و گفت: به علی بگو من با یکصد هزار سپاهی با وی روبرو خواهم شد که یکیشان بین شتر نر و ماده فرق نمی گذارد. و چندان فرمانبردار معاویه بودند و سر براهش که وقتی آنها را به صفین می برد در راه روز چهارشنبه با آنها نماز جمعه خواند. و بهنگام جنگ سر براهش نهاده بودند و او را بر بالای سر خویش می بردند و سخن عمرو بن عاص را باور داشتند که گفت: علی است که عمار یاسر را با کشاندنش به یاری خود به کشتن داده و کشته است. و کار سرسپردگیشان به معاویه بدانجا کشید که لعنت فرستادن بر علی را سنت و رویه ای مستمر ساختند و از کودکی به آن می پرداختند و تا پیری و مرگ ادامه می دادند.» «1»
در این صفحه سیاه از زندگی معاویه که نوشته آمد چیزها ثبت است که پاره ای از آن در اثنای «غدیر» مورد بحث و بررسی قرار گرفت مانند لعنت فرستادن بر
امیر المؤمنین علی (ع) به مثابه سنت و رویه ای مستمر، و توجیه عمرو بن عاص از فرمایش پیامبر (ص) به عمار یاسر که «تو را دار و دسته تجاوز کار داخلی خواهد کشت.» به این شکل که علی او را کشته است چون او را به جنگ آورده و به میان شمشیر و نیزه انداخته است!، و شناسائی طرفداران معاویه و میزان عقل و دین آنها.
در اینجا اظهار نظر و عقیده معاویه را درباره طرفدارانش می خوانیم و می بینیم آنها را بدرستی و بدقت شناخته است و نابخردی و کم عقلی و بی بصیرتی و سست عنصری و بی اعتقادی و دین نشناسی آنها را بکار گرفته و مورد سوء استفاده قرار داده و آنها را برای جنگ با امام و پیشوای راستین امت با خود همدست و همراه کرده است و از آنها شهادت گرفته که علی (ع) عثمان را کشته و دیگر شهادتهای باطل و بهتان آمیز که در قضیه حجر بن عدی و امثال آن صورت گرفته است.
در اینجا نظر ما متوجه چند نکته است و بر آن متمرکز: اولا- حکم ناروائی که در مقام قاضی و به عنوان حل و فصل دعوای حقوقی صادر کرده است، حکم درباره ماده شتری که وجود نداشته است! و آنچه وجود داشته شتر نری بوده که خود دیده و دانسته و آن خارج از موضوع شهادت پنجاه نفر بوده است. او حکم باطلی را که بر اساس پنجاه شهادت دروغ و نادرست نهاده بوده به اجرا میگذارد و با پرروئی و به بانگی رسوا در حالی که حقیقت را می داند و می فهمد که حکمی باطل است می گوید: این، حکمی است که صادر شده و گذشته! و به خود می بالد که با یکصد هزار رأس از این خرهای گم کرده راه به ستیزه با امام راستین و خداپرست عظیم الشأن و مولای پرهیزگاران خواهد رفت، و در حقیقت نه با وی در ستیزه و جنگ بوده که با پیامبر گرامی و دین پاکش و کتاب آسمانی پر افتخارش به کین و در ستیز بوده است. ثانیا- موضوع نماز جمعه خواندنش در چهار شنبه مورد توجه ما است. در لشگر کشی به صفین- که سفری نامشروع بوده و بر ضد خدا و پیامبرش و بقصدی ناخوشایندشان- روز چهارشنبه ای نماز جمعه برگزار می کند. این تغییر وقت نماز جمعه، مسأله ای است که ذهن مرا به خود مشغول داشته و تاکنون رازش بر من آشکار نگشته و در حیرتم که آیا جمعه را فراموش کرده و چهار شنبه را جمعه پنداشته است؟ و اگر چنین بوده چطور یکی از آن همه سپاهی به او یاد آور نشد و هیچیک از
آن دریای خروشان سپاهی توجهش را جلب نکرد؟ یا فرمایشات پیامبر (ص) را نمی توانست ببیند که در فضیلت روز جمعه و ساعت هایش و کارهای مستحبی آن شرف صدور یافته بود و این را که حضرتش جمعه را عیدی که مایه امتیاز و تمایز امت اسلامی از دیگر اقوام است شمرده و پس از وی مسلمانان چنین کرده بودند، و پسر هندی جگر خوار نمی توانست بر تن هموار سازد که یکی از سنتهای پیامبر (ص) همچنان رایج و برقرار باشد و او تباهش نساخته و لگد مالش ننموده باشد، و در نتیجه از سر نافرمانی و بدخواهی بر آنشد که سنت نماز جمعه را بگرداند و تغییر دهد، و او بسیار خلافکاری کرد و در تباهی دین و شریعت تلاش ورزیده و مسلمانان را به فساد کشانده است؟! شاید هم روز چهار شنبه را از آنجهت برگزیده که حدیث از پیامبر (ص) آمده که سنگین ترین روزها است و روزی نحس و دراز «1»، و خواسته با خواندن نماز جمعه در آن از نحسی و سنگینی اش بکاهد، و ندانسته که کارش تغییر سنت تغییر ناپذیر الهی است و جمعه سرور روزها است و بهترین روزی که خورشید بر آن رخساره نموده است. «2»
با دیدن این بدعت و امثالش دیگر از این که بگویند نماز جمعه از وقتش به- بعد از ظهر تاخیر انداخته است «3» چندان تعجبی به ما دست نخواهد داد. در حالی که در شریعت اسلام هنگام نماز جمعه، «زوال» است زوال خورشید و نه دیگر وقت، و نماز جمعه بجای نماز ظهر است و وقتش درست همان وقت نماز ظهر، و این سنت ثابت و مسلم پیامبر (ص) بوده است. مثلا سلمة بن اکوع می گوید: «هنگام زوال خورشید بگرد پیامبر (ص) جمع می شدیم (برای نماز) و پس از فراغت بدنبال سایه می گشتیم.» «4» هم سلمه می گوید: «ما در حالی با پیامبر (ص) نماز جمعه می خواندیم که دیوار سایه ای نداشت که زیرش بنشینند» «5». از جابر بن عبد اللّه انصاری می پرسند:
پیامبر خدا (ص) نماز جمعه را چه وقت می خواند؟ جواب می دهد: «نماز می خواند بعد می رفتیم شترانمان را به هنگام زوال خورشید به حال آسایش در آوریم» «1».
انس بن مالک می گوید: «پیامبر خدا (ص» نماز جمعه را به هنگام گردش آفتاب می خواند». «2» زبیر بن عوام می گوید: «نماز جمعه را با رسول خدا (ص) خوانده آنگاه به سایه می رفتیم و در آن حال بیش از یک یا دو قدم نبود» یا چنانکه ابو معاویه روایت کرده «… آنگاه بر می گشتیم و روی زمین سایه ای نمی یافتیم جز باندازه جای پایمان» «3».
«در روی زمین سایه فقط به اندازه جای پایمان بود» «4» بخاری در «صحیح» خویش می نویسد: «وقت (نماز) جمعه هنگام زوال خورشید است. و از قول عمرو علی و نعمان بن بشیر و عمرو بن حریث- رضی اللّه عنهم- همینطور روایت شده است».
بیهقی در «السنن الکبری» می نویسد: «این گفته از زبان عمر و علی و معاذ بن جبل و نعمان بن بشیر و عمرو بن حریث روایت شده است، مقصودم این گفته است که وقت (نماز) جمعه هنگام زوال خورشید است.» «5» ابن حزم در «المحلی» می نویسد:
«جمعه عبارتست از ظهر روز جمعه. و جز پس از زوال خورشید روا نیست نماز (جمعه) بخوانی، و پایان وقت آن پایان وقت نماز ظهر است در دیگر روزها (ی هفته).» «6»
ابن راشد می نویسد: «اما وقت (نماز جمعه)، عامه بر این عقیده اند که وقت نماز جمعه درست وقت نماز ظهر است، یعنی وقت زوال، و خواندن نماز جمعه پیش از زوال خورشید روا نیست. جمعی بر این عقیده اند که خواندن نماز جمعه پیش اززوال خورشید جایز است، و این گفته احمد حنبل است.» «1» نووی در شرح «صحیح» مسلم پس از نوشتن احادیثی که در این موضوع هست می گوید: مالک و ابو حنیفه و شافعی و توده ای از علما از اصحاب و تابعان و نسل های بعد از ایشان گفته اند که خواندن نماز جمعه، فقط پس از زوال خورشید جایز است، و هیچ کس جز احمد بن حنبل و اسحاق نظری بر خلاف این عقیده نداده است و فقط این دو نفر خواندنش را پیش از زوال خورشید جایز شمرده اند. قاضی می گوید: در این موضوع چیزهائی از اصحاب روایت شده است که هیچ یک از آنها درست نیست مگر آنچه مورد اتفاق عامه است «2».» قسطلانی می گوید: این عقیده عموم دانشمندان است، و احمد بن حنبل عقیده دارد که اگر پیش از زوال خورشید خوانده شود، درست است به استناد روایات ثابت نشده ای که می گوید ابو بکر و عمر و عثمان- رضی اللّه عنهم- نماز جمعه را پیش از زوال خورشید می خوانده اند. «3»
طرق روائی یی که احمد بن حنبل به آنها استناد کرده، به عبد اللّه بن سیدان سلمی منتهی می شود و حدیثشناسان این طرق روائی را به علت وجود عبد اللّه بن سیدان، بی ارزش و بی اعتبار خوانده اند. زیلعی در «نصب الرایه» می نویسد: «آن، حدیثی ضعیف است» «4» و نووی در کتاب «خلاصه» می گوید: «بر ضعف عبد اللّه بن سیدان اتفاق نظر هست» و ابن حجر در «فتح الباری» می نویسد: «او تابعی بزرگی است، لکن به عادل بودن شناخته نشده است» «5» ابن عدی می گوید: «شبه مجهول است» بخاری می گوید: «حدیثی که وی روایت کرده با روایت دیگران تأیید نگشته، بلکه روایات دیگری که محکم تر از آن می باشد با آن ناسازگار است» آنگاه روایاتی می آورد با سندهای درست و متین حاکی از این که ابو بکر و عمر و علی، بر خلاف آنچه عبد اللّه بن سیدان روایت می کند عمل می کرده اند.
بنابر این، سنت ثابت و مسلم درباره وقت نماز جمعه، همان است که در وقت نماز ظهر هست. و کار معاویه که نماز جمعه را در نیمروز و پیش از زوال خورشید خوانده، تخلف از سنت و راهنمائی پیامبر اکرم (ص) بوده است و انحراف از شیوه پیشینیان راسترو. انحرافی چنان دیگر انحرافاتش و دیگر کارهایش.
الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 10، ص: 280
مردی از اهالی کوفه- در بازگشت از نبردهای صفین- سوار بر ستوری به دمشق آمد، مردی دمشقی به او آویخت که این، ماده شتر من است که در اثنای جنگ صفین از من گرفته اند. دعوایشان را بر معاویه عرضه داشتند مرد دمشقی برای اثبات مدعای خویش پنجاه شاهد گذراند بر این که آن ماده شتر از آن وی است. در نتیجه، معاویه رأی علیه مرد کوفی صادر کرد و دستور داد آن ستور را به مرد دمشقی تحویل دهد. مرد کوفی گفت: آن، شتر نر است نه ماده شتر. معاویه گفت: این رائی است که صادر شده. و چون از حضورش برفتند مخفیانه کسی را به دنبال آن مرد کوفی فرستاد تا بیامد و از او پرسید ستورش بچند میارزد. و دو برابر بهای آن را به وی پرداخت و به او نیکی نمود و خوشرفتاری و گفت: به علی بگو من با یکصد هزار سپاهی با وی روبرو خواهم شد که یکیشان بین شتر نر و ماده فرق نمی گذارد. و چندان فرمانبردار معاویه بودند و سر براهش که وقتی آنها را به صفین می برد در راه روز چهارشنبه با آنها نماز جمعه خواند. و بهنگام جنگ سر براهش نهاده بودند و او را بر بالای سر خویش می بردند و سخن عمرو بن عاص را باور داشتند که گفت: علی است که عمار یاسر را با کشاندنش به یاری خود به کشتن داده و کشته است. و کار سرسپردگیشان به معاویه بدانجا کشید که لعنت فرستادن بر علی را سنت و رویه ای مستمر ساختند و از کودکی به آن می پرداختند و تا پیری و مرگ ادامه می دادند.» «1»
در این صفحه سیاه از زندگی معاویه که نوشته آمد چیزها ثبت است که پاره ای از آن در اثنای «غدیر» مورد بحث و بررسی قرار گرفت مانند لعنت فرستادن بر
امیر المؤمنین علی (ع) به مثابه سنت و رویه ای مستمر، و توجیه عمرو بن عاص از فرمایش پیامبر (ص) به عمار یاسر که «تو را دار و دسته تجاوز کار داخلی خواهد کشت.» به این شکل که علی او را کشته است چون او را به جنگ آورده و به میان شمشیر و نیزه انداخته است!، و شناسائی طرفداران معاویه و میزان عقل و دین آنها.
در اینجا اظهار نظر و عقیده معاویه را درباره طرفدارانش می خوانیم و می بینیم آنها را بدرستی و بدقت شناخته است و نابخردی و کم عقلی و بی بصیرتی و سست عنصری و بی اعتقادی و دین نشناسی آنها را بکار گرفته و مورد سوء استفاده قرار داده و آنها را برای جنگ با امام و پیشوای راستین امت با خود همدست و همراه کرده است و از آنها شهادت گرفته که علی (ع) عثمان را کشته و دیگر شهادتهای باطل و بهتان آمیز که در قضیه حجر بن عدی و امثال آن صورت گرفته است.
در اینجا نظر ما متوجه چند نکته است و بر آن متمرکز: اولا- حکم ناروائی که در مقام قاضی و به عنوان حل و فصل دعوای حقوقی صادر کرده است، حکم درباره ماده شتری که وجود نداشته است! و آنچه وجود داشته شتر نری بوده که خود دیده و دانسته و آن خارج از موضوع شهادت پنجاه نفر بوده است. او حکم باطلی را که بر اساس پنجاه شهادت دروغ و نادرست نهاده بوده به اجرا میگذارد و با پرروئی و به بانگی رسوا در حالی که حقیقت را می داند و می فهمد که حکمی باطل است می گوید: این، حکمی است که صادر شده و گذشته! و به خود می بالد که با یکصد هزار رأس از این خرهای گم کرده راه به ستیزه با امام راستین و خداپرست عظیم الشأن و مولای پرهیزگاران خواهد رفت، و در حقیقت نه با وی در ستیزه و جنگ بوده که با پیامبر گرامی و دین پاکش و کتاب آسمانی پر افتخارش به کین و در ستیز بوده است. ثانیا- موضوع نماز جمعه خواندنش در چهار شنبه مورد توجه ما است. در لشگر کشی به صفین- که سفری نامشروع بوده و بر ضد خدا و پیامبرش و بقصدی ناخوشایندشان- روز چهارشنبه ای نماز جمعه برگزار می کند. این تغییر وقت نماز جمعه، مسأله ای است که ذهن مرا به خود مشغول داشته و تاکنون رازش بر من آشکار نگشته و در حیرتم که آیا جمعه را فراموش کرده و چهار شنبه را جمعه پنداشته است؟ و اگر چنین بوده چطور یکی از آن همه سپاهی به او یاد آور نشد و هیچیک از
آن دریای خروشان سپاهی توجهش را جلب نکرد؟ یا فرمایشات پیامبر (ص) را نمی توانست ببیند که در فضیلت روز جمعه و ساعت هایش و کارهای مستحبی آن شرف صدور یافته بود و این را که حضرتش جمعه را عیدی که مایه امتیاز و تمایز امت اسلامی از دیگر اقوام است شمرده و پس از وی مسلمانان چنین کرده بودند، و پسر هندی جگر خوار نمی توانست بر تن هموار سازد که یکی از سنتهای پیامبر (ص) همچنان رایج و برقرار باشد و او تباهش نساخته و لگد مالش ننموده باشد، و در نتیجه از سر نافرمانی و بدخواهی بر آنشد که سنت نماز جمعه را بگرداند و تغییر دهد، و او بسیار خلافکاری کرد و در تباهی دین و شریعت تلاش ورزیده و مسلمانان را به فساد کشانده است؟! شاید هم روز چهار شنبه را از آنجهت برگزیده که حدیث از پیامبر (ص) آمده که سنگین ترین روزها است و روزی نحس و دراز «1»، و خواسته با خواندن نماز جمعه در آن از نحسی و سنگینی اش بکاهد، و ندانسته که کارش تغییر سنت تغییر ناپذیر الهی است و جمعه سرور روزها است و بهترین روزی که خورشید بر آن رخساره نموده است. «2»
با دیدن این بدعت و امثالش دیگر از این که بگویند نماز جمعه از وقتش به- بعد از ظهر تاخیر انداخته است «3» چندان تعجبی به ما دست نخواهد داد. در حالی که در شریعت اسلام هنگام نماز جمعه، «زوال» است زوال خورشید و نه دیگر وقت، و نماز جمعه بجای نماز ظهر است و وقتش درست همان وقت نماز ظهر، و این سنت ثابت و مسلم پیامبر (ص) بوده است. مثلا سلمة بن اکوع می گوید: «هنگام زوال خورشید بگرد پیامبر (ص) جمع می شدیم (برای نماز) و پس از فراغت بدنبال سایه می گشتیم.» «4» هم سلمه می گوید: «ما در حالی با پیامبر (ص) نماز جمعه می خواندیم که دیوار سایه ای نداشت که زیرش بنشینند» «5». از جابر بن عبد اللّه انصاری می پرسند:
پیامبر خدا (ص) نماز جمعه را چه وقت می خواند؟ جواب می دهد: «نماز می خواند بعد می رفتیم شترانمان را به هنگام زوال خورشید به حال آسایش در آوریم» «1».
انس بن مالک می گوید: «پیامبر خدا (ص» نماز جمعه را به هنگام گردش آفتاب می خواند». «2» زبیر بن عوام می گوید: «نماز جمعه را با رسول خدا (ص) خوانده آنگاه به سایه می رفتیم و در آن حال بیش از یک یا دو قدم نبود» یا چنانکه ابو معاویه روایت کرده «… آنگاه بر می گشتیم و روی زمین سایه ای نمی یافتیم جز باندازه جای پایمان» «3».
«در روی زمین سایه فقط به اندازه جای پایمان بود» «4» بخاری در «صحیح» خویش می نویسد: «وقت (نماز) جمعه هنگام زوال خورشید است. و از قول عمرو علی و نعمان بن بشیر و عمرو بن حریث- رضی اللّه عنهم- همینطور روایت شده است».
بیهقی در «السنن الکبری» می نویسد: «این گفته از زبان عمر و علی و معاذ بن جبل و نعمان بن بشیر و عمرو بن حریث روایت شده است، مقصودم این گفته است که وقت (نماز) جمعه هنگام زوال خورشید است.» «5» ابن حزم در «المحلی» می نویسد:
«جمعه عبارتست از ظهر روز جمعه. و جز پس از زوال خورشید روا نیست نماز (جمعه) بخوانی، و پایان وقت آن پایان وقت نماز ظهر است در دیگر روزها (ی هفته).» «6»
ابن راشد می نویسد: «اما وقت (نماز جمعه)، عامه بر این عقیده اند که وقت نماز جمعه درست وقت نماز ظهر است، یعنی وقت زوال، و خواندن نماز جمعه پیش از زوال خورشید روا نیست. جمعی بر این عقیده اند که خواندن نماز جمعه پیش اززوال خورشید جایز است، و این گفته احمد حنبل است.» «1» نووی در شرح «صحیح» مسلم پس از نوشتن احادیثی که در این موضوع هست می گوید: مالک و ابو حنیفه و شافعی و توده ای از علما از اصحاب و تابعان و نسل های بعد از ایشان گفته اند که خواندن نماز جمعه، فقط پس از زوال خورشید جایز است، و هیچ کس جز احمد بن حنبل و اسحاق نظری بر خلاف این عقیده نداده است و فقط این دو نفر خواندنش را پیش از زوال خورشید جایز شمرده اند. قاضی می گوید: در این موضوع چیزهائی از اصحاب روایت شده است که هیچ یک از آنها درست نیست مگر آنچه مورد اتفاق عامه است «2».» قسطلانی می گوید: این عقیده عموم دانشمندان است، و احمد بن حنبل عقیده دارد که اگر پیش از زوال خورشید خوانده شود، درست است به استناد روایات ثابت نشده ای که می گوید ابو بکر و عمر و عثمان- رضی اللّه عنهم- نماز جمعه را پیش از زوال خورشید می خوانده اند. «3»
طرق روائی یی که احمد بن حنبل به آنها استناد کرده، به عبد اللّه بن سیدان سلمی منتهی می شود و حدیثشناسان این طرق روائی را به علت وجود عبد اللّه بن سیدان، بی ارزش و بی اعتبار خوانده اند. زیلعی در «نصب الرایه» می نویسد: «آن، حدیثی ضعیف است» «4» و نووی در کتاب «خلاصه» می گوید: «بر ضعف عبد اللّه بن سیدان اتفاق نظر هست» و ابن حجر در «فتح الباری» می نویسد: «او تابعی بزرگی است، لکن به عادل بودن شناخته نشده است» «5» ابن عدی می گوید: «شبه مجهول است» بخاری می گوید: «حدیثی که وی روایت کرده با روایت دیگران تأیید نگشته، بلکه روایات دیگری که محکم تر از آن می باشد با آن ناسازگار است» آنگاه روایاتی می آورد با سندهای درست و متین حاکی از این که ابو بکر و عمر و علی، بر خلاف آنچه عبد اللّه بن سیدان روایت می کند عمل می کرده اند.
بنابر این، سنت ثابت و مسلم درباره وقت نماز جمعه، همان است که در وقت نماز ظهر هست. و کار معاویه که نماز جمعه را در نیمروز و پیش از زوال خورشید خوانده، تخلف از سنت و راهنمائی پیامبر اکرم (ص) بوده است و انحراف از شیوه پیشینیان راسترو. انحرافی چنان دیگر انحرافاتش و دیگر کارهایش.
الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 10، ص: 280