اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۲۶ خرداد ۱۴۰۴

میزان آگاهی خلیفه از معانی کلمات قرآن

متن فارسی

1- از عمر روایت شده که او بالای منبر گفت: چه می گوئید در قول خدای تعالی: «او یاخذهم علی تخوّف» (یا ایشان را در حال ترسیدن بگیرد)، پس همه ساکت شدند پس پیرمردی از هذیل برخاست و گفت این لغت ماست و تخوّف تنقص است، گفت آیا عرب این را در اشعارش می شناسد، گفت: بلی شاعر ما زهیر، ابو کبیر هذلی توصیف می کند شترش را که راه رفتن بعد از مکه سنام و کوهانش را کوچک و فشرده می کند:

تخوّف الرحل منها تامکا قردا / کما تخوّف عود النبعه السفن

از مرکب و شتر سخت و فشرده شده کوهان بلند و درازش چنانچه محکم شد از چوب (درخت کوهی) پوست.

پس عمر گفت: آی مردم بر شما باد به دیوان شما که گم نشود گفتند: دیوان ما چیست، گفت: اشعار جاهلیّت، چون که در آن تفسیر کتاب شما و معانی کلام شماست.

2- از ابی الصلت ثقفی نقل شده: که عمر بن خطاب این آیه را قرائت کرد «وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً»(و کسی را که خدا بخواهد گمراه کند سینه اش را تنگ و دشوار قرار می دهد (به نصب راء)) و بعضی از کسانی که نزد او بودند از اصحاب رسول خدا حرجا به کسر راء خواندند، پس عمر گفت: مردی از کنانه بیاورید که چوپان ولی مدّلجی باشد. پس حاضر کردند، عمر به او گفت: ای جوان حرجه چیست، گفت: حرجه در نزد ما درختی است میان درخت ها که هیچ گله دار و حیوان وحشی و هیچ چیزی به آن نمی رسد، پس عمر گفت: قلب منافق همین طور است هیچ چیزی از خیر به او نمی رسد. «2»

3- از عبد الله بن عمر گفت: عمر بن خطاب قرائت کرد این آیه «ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ » (قرار داده نشده برای شما در دین حرجی)، سپس گفت مردی از بنی مدلّج برای من بیاورید (چون حاضر شد) عمر گفت: حرج در میان چیست گفت: ضیق، تنگی. (کنز العمال ج 1 ص 257).
4- حاکم از سعید بن مسیب نقل کرده که عمر بن خطاب بر این آیه برخورد کرد «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ » (آن کسانی که ایمان آوردند و ایمانشان را بستم نپوشانیدند و آلوده نکردند)، پس آمد پیش ابّی کعب و از او سئوال کرد که کدام یک ما ظلم نکرده است پس ابّی گفت ای امیر مومنان جز این نیست مقصود از این ظلم شرک است، آیا نشنیده قول لقمان را به پسرش: «یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ » (پسرک من مشرک به خدا مباش به درستی که شرک ظلم بزرگی است.) (مستدرک ج 3 ص 305).

به درستی که عذر می خواهم از خلیفه اگر علم کتاب و سنّت از خاطر او دور شده یا کوتاهی از حکم در قضایا و داوری ها نموده چون که خدمت کردن و عملگی کردن در میدان مال و برطشه «3» و مال کرایه دادن و دلّالی کردن در بازار و فروختن ریسمان و خورده اسباب در تنگدستی و بینوائی نگرداند او را مگر به بحث و خصومت و بد زبانی به سبب آن کارها که مشغولش کند از فراگرفتن علوم لکن او را معذور نمی دانم بر عدم معرفت و شناخت او به لغتی که آن زبان و لغت اوست که در تمام اوقات شبانه روز زبانش به آن حرکت می کند.

(الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 454)

متن عربی

1- عن عمر رضی الله عنه أنّه قال علی المنبر: ما تقولون فی قوله تعالی: (أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ ) «1»؟ فسکتوا، فقام شیخ من هذیل فقال: هذه لغتنا، التخوّف: التنقّص.

قال: فهل تعرف العرب ذلک فی أشعارها؟ قال: نعم. قال شاعرنا- زهیر- أبو کبیر الهذلی یصف ناقةً تنقّص السیر سنامها بعد تمکه و اکتنازه:

          تخوّفَ الرحل منها تامکاً قرداً             کما تخوّف عود النبعة السفن «2»

فقال عمر: أیّها الناس علیکم بدیوانکم لا یضلّ. قالوا: و ما دیواننا؟ قال: شعر الجاهلیّة فإنّ فیه تفسیر کتابکم و معانی کلامکم.

راجع «3» تفسیر الکشّاف (2/165)، تفسیر القرطبی (10/110)، تفسیر البیضاوی (1/667).

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 454

2- عن أبی الصلت الثقفی: أنّ عمر بن الخطّاب قرأ هذه الآیة: (وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً) «1»- بنصب الراء-، و قرأها بعض من عنده من أصحاب رسول اللَّه حرِجاً بالخفض فقال: ائتونی رجلًا من کنانة و اجعلوه راعیاً و لیکن مدلجیّا. فأتوا به، فقال له عمر: یا فتی ما الحرجة؟ فقال: الحرجة فینا الشجرة تکون بین الأشجار لا تصل إلیها راعیة و لا وحشیة و لا شی ء. فقال عمر رضی الله عنه: کذلک قلب المنافق لا یصل إلیه شی ء من الخیر.

راجع «2» تفسیر ابن کثیر (2/175)، تفسیر الخازن (2/53)، الدرّ المنثور (3/45)، کنز العمّال (1/285) نقلًا عن عبد بن حمید و ابن جریر و ابن المنذر و أبی الشیخ.

3- عن عبد اللَّه بن عمر، قال: قرأ عمر بن الخطّاب هذه الآیة: (وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ ) «3»، ثمّ قال: ادعو لی رجلًا من بنی مدلج، قال عمر: ما الحرج فیکم؟ قال: الضیق. کنز العمّال (1/257) «4».

4- أخرج الحاکم، عن سعید بن المسیّب: أنّ عمر بن الخطّاب أتی علی هذه الآیة: (الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ ) «5»، فأتی أُبیّ بن کعب فسأله أیّنا لم یظلم؟ فقال له: یا أمیر المؤمنین إنّما ذاک الشرک، أما سمعت قول لقمان لابنه: (یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ )؟ المستدرک «6» (3/305).

إنّی أعذر الخلیفة إن عزب عنه علم الکتاب و السنّة أو تقاصر عن الحکم فی

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 455

القضایا، فإنّ الامتهان بالبرطشة «1» و الصفق بالأسواق، و الاحتراف ببیع الخیط و القرظة «2» فی إملاق لا یحدوه إلّا إلی تحرّی لماظة یقتات بها ألهته عن العلوم، لکن لا أعذره علی عدم معرفته باللغة و هی لغته تلوکها أشداقه فی آناء اللیل و أطراف النهار.