اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۳ مهر ۱۴۰۲

نظر عمر درباره روزه ماه رجب

متن فارسی

از خرشه بن حر گوید: عمر بن خطاب را دیدم می زد دستهای مردم را در روزه گرفتن در ماه رجب تا آنکه می گذاردند آنرا در طعام و می گفت: رجب و چه رجبی، ماه رجب ماهی بود که اهل جاهلیت بزرگ می داشتند پس وقتی اسلام آمد متروک شد.
امینی (قدس الله سره) گوید: هر آینه از نظر خلیفه نابود شده آنچه که از رسول خدا صلی الله علیه و آله در خصوص روزه رجب و تشویق در آن و ذکر ثوابهای بسیاری که برای آن است از جهتی.
و حدیثی که از آن حضرت صلی الله علیه و آله رسیده درباره روزه سه روز از هر ماهی تماما که شامل رجب و غیر آن میشود از جهت دیگر.
و آنچه آمده از آن حضرت صلی الله علیه و آله در روزه خصوص ماه های حرام که از آن است ماه رجب از جهت سوم و حدیثی که از آن حضرت صلی الله علیه و آله آمده در ترغیب در روزه گرفتن یک روز و افطار کردن روز دیگر از تمام سال و در آن است ماه رجب از جهت چهارم. و آنچه آمده در بندگی و عبادت کردن به مطلق روزه و تشویق در آن از هر ماهی که باشد و این پنجمین جهتی که مانع را از روزه ماه رجب برداشته پس بیا با من و آنرا بخوان.
گروه اول از احادیث:
از عثمان بن حکم روایت شده گوید: پرسیدم سعید بن جبیر را از روزه ماه رجب، پس گفت: شنیدم ابن عباس رضی الله عنه را که میگفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله روزه میگرفت تا آنکه می گفتیم: افطار نمیکند و افطار میکرد تا آنکه می گفتیم: روزه نمی گیرد.
و در لفظ بخاری: روزه میگرفت تا گوینده میگفت: نه به خدا قسم افطار نمیکند و افطار میکرد تا آنکه گوینده میگفت: نه به خدا قسم روزه نمیگیرد.
-2 از امیرالمومنین علی علیه السلام به طوری که نسبت داده شده به آن حضرت آمده: ماه رجب ماه بزرگی است که حسنات را در آن خداوند دو برابر کند کسی که یک روز از ماه رجب روزه بگیرد چنان است که سال را روزه گرفته است، و کسی که هفت روز از آنرا روزه بگیرد بر او هفت در دوزخ بسته شود و کسی که هشت روز از آنرا روزه بگیرد هشت در بهشت برای او باز شود و کسی که ده روز از آنرا روزه بدارد چیزی از خدا نخواهد مگر آنکه به او مرحمت فرماید و کسی که پانزده روز از آنرا روزه بگیرد ندا کننده ای در آسمان ندا کند خداوند گناهان گذشته ات را بخشید از اول عملت را شروع کن و کسی که زیادتر کند خدا بر او زیاد نماید.
-3 از ابی هریره به طور نسبت: رسیده تمام نیست روزه ای بعد از رمضان مگر رجب و شعبان.(مجمع الزواید ج 3 ص 191 ، الغنیه ج 1 ص 200)
-4 از انس بن مالک به طور نسبت: که در بهشت قصری است که داخل آن نمیشود مگر روزه گیرنده ماه رجب، ابن شاهین در ترغیب آنرا نقل کرده چنانچه در کنز العمال ج 4 ص 341 یاد شده و جیلانی هم در (الغنیه) ج 1 ص 200 یاد کرده آنرا.
و بیهقی از انس مرفوعا نقل کرده: که در بهشت نهری است که به او رجب گفته میشود از شیرسفیدتر از عسل شیرینتر است کسی که یک روز از رجب روزه بگیرد خدا او را از این نهر سیراب کند.
شیرازی آنرا در (الالقاب) روایت کرده و زرقانی در شرح المواهب ج 8 ص 108 و جیلانی در الغنیه ج 1 ص 200 و سیوطی در جامع الصغیر آنرا روایت کرده و مناوی در شرح آن ج 2 ص 470 گوید و این اعلان بزرگی به فضیلت رجب و مزیت روزه آن است.
-5 ابن عساکر از ابی قلابه نقل کرده که او گوید: به درستی که در بهشت قصری است برای روزه داران ماه رجب و قسطلانی در المواهب اللدنیه یاد کرده چنانچه در شرح آن ج 8 ص 128 و سیوطی در جمع الجوامع یاد کرده چنانچه در ترتیب آن ج 4 ص 341 موجود است.
-6 ابو داود از عطاءبن ابی رباح نقل کرده که: عروه بن زبیر به عبد الله بن عمر گفت: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله ماه رجب را روزه میگرفت؟ گفت: بلی و آنرا بزرگ میداشت و این را سه بار گفت.
و قسطلانی آنرا در المواهب یاد کرده چنانچه در شرح آن ج 1 ص 128 یاد شده و رفاعی در ” ضوء الشمس ” ج 2 ص 67 یاد نموده است.
-7 از مکحول روایت شده که گفت: مردی از ابوالدرداء سئوال کرد از روزه ماه رجب، پس ابوالدرداء به او گفت: پرسیدی از ماهی که مردم جاهلیت آنرا در جاهلیت بزرگ میداشتند، و اسلام به آن نیفزود مگر فضیلت و بزرگی را و کسی که یک روز از آنرا به قصد بندگی و عبادت خدا روزه بدارد که به آن ثواب خدای تعالی را در نظر بگیرد و خالصا لله رضایت خدا را بخواهد روزه آن روزش فرو نشاند غضب خدای تعالی را و از او بسته شود دری از درهای آتش، و اگر به او به اندازه پری و گنجایش زمین طلا داده شود پاداش او نخواهد بود و تکمیل نکند مر او را پاداش چیزی از دنیا غیر روز قیامت تا پایان حدیث…جیلانی آنرا در الغنیه ج 1 ص 198 یاد کرده است.
و در اینجا احادیث بسیاری است در فضیلت روزه رجب و اولین پنجشنبه آن و روزه روز بیست و هفتم آن (روز مبعث) به خصوص از طریق ابی سعید خدری و امامین سبطین (حسن و حسین) و انس بن مالک و ابی هریره و سلمان فارسی وابی ذر غفاری و سلامه بن قیس و ابن عباس که ما جزئی از آنرا در سابق در جزء اول ص 407
یاد کردیم تمام آنرا در الغنیه ج 1 ص 205 و 196 جمع کرده و بعضی از آنرا صاحب مفتاح السعاده ج 3 ص 46 یاد نموده و جردانی در مصباح الظلام عده ای از آنرا در ج 2 ص 82 و 81 یاد کرده و رفاعی در (ضوء الشمس) ج 2 ص 67 سپس گفته: یاد شده در طبقات سبکی: که بیهقی تضعیف کرده حدیث نهی از روزه رجب را پس از آن از شافعی حکایت کرده در کتاب (الام القدیم) که گفته است، مکروه دارم که مرد یک ماه کامل را غیر از ماه رمضان روزه بگیرد برای اینکه جاهل گمان نکند که آن واجب است.
و شیخ عز الدین بن عبد السلام… گوید: کسی که نهی از روزه رجب کند جاهل است و آنچه نقل شده است استحباب روزه ماه های حرام است و آن چهار ماه است 1- رجب 2- ذی قعده 3- ذی حجه 4- محرم، و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که ماه رجب شهرالله است، بعضی گفتند: معنای آن چیست؟ فرمود: برای آنکه آن مخصوص به آمرزش و در آن خوانها مصون و محفوظ می ماند و در حدیث است که فرمود: جبرئیل مرا خبر داد وقتی شب اول ماه رجب میشود خداوند فرشته ای را امر میکند که فریاد کند: مردم بدانید که ماه رجب طلوع کرد و آغاز شد؛ پس خوشا به حال کسی که در آن استغفار کند، و روایت شده که آدم علیه الصلوه و السلام گفت: ای پروردگار من مرا خبر بده به محبوب ترین اوقات و محبوب ترین روزها به سوی خودت، فرمود محبوب ترین روزها نزد من روز نیمه رجب است پس کسی که تقرب جوید به سوی من در روز نیمه رجب به روزه گرفتن و نماز خواندن و صدقه دادن پس چیزی از من نخواهد، مگر آنکه آنرا به او عطا کنم و استغفار و طلب آمرزش از من نکند مگر آنکه او را بیامرزم، ای آدم کسی که صبح کند روز نیمه رجب را در حالی که روزه باشد و به یاد من حافظ و نگهدار عورتش باشد و تصدق دهنده از مالش باشد برای او پاداشی نیست مگر بهشت…
و به تحقیق که فقهاء چهار مذهب معتقد به استحباب روزه ماه رجب شده و آنرا از روزه های مستحب میدانند مگر اینکه حنابله گفته اند به کراهت روزه گرفتن تمام ماه رجب مگر اینکه در بین آن افطار کند پس کراهتی ندارد و شاید آنها گرفته اند چیزی را که در احیاء العلوم ج 1 ص 244 یاد شده از قول او: و بعضی از صحابه مکروه دانسته اند که تمام رجب را روزه بدارند برای اینکه برابر و مشابه به ماه رمضان نشود.
دسته دوم از احادیث:
-1 از معاذه عدویه گوید: از عایشه پرسیدم: آیا پیامبر از هر ماهی سه روز روزه میگرفت؟ گفت: بلی، گفتم: ازچه روزی از روزهای ماه؟ گفت: باکی نداشت که از چه روزی روزه بدارد.
و لفظ ابی داود و بیهقی است: که باکی نداشت از چه ماهی روزه بگیرد.
و در لفظ ابن ماجه است، گفتم: از چه روزی؟ گفت: باکی نداشته از چه روزی باشد.
-2 از ابی ذر غفاری به طوری که به او نسبت داده شده: کسی که از هر ماه سه روز روزه بگیرد پس آن روزه تمام عمر است.
و در تعبیر دیگر او: حبیب من برای سه چیزسفارش فرمود که انشاء الله آنرا هرگزترک نکنم:
-1 سفارش فرمود: به نماز روز عید قربان 2- و به خواندن نماز وتر پیش از خوابیدن 3- و به روزه سه روز از هر ماهی.
-3 از عثمان بن ابی العاص به طوری که به او نسبت داده شده است گوید: روزه داشتن خوب است سه روز از هر ماهی.
. ابن خزیمه در صحیح خود و نسائی در سننش ج 4 ص 219 و منذری در (الترغیب و الترهیب) ج 2 ص 13
-4 از ابی هریره به طوری که به او نسبت داده شده: روزه ماه صبر است ” ماه رمضان ” و از هر ماهی سه روز روزه گرفتن روزه دنیا است.
و از او روایت شده که گفت: خلیل من صلی الله علیه و آله به من به سه چیز سفارش نمود: 1- روزه سه روز از هر ماهی…و در تعبیر ترمذی، پیامبر صلی الله علیه و آله با من عهد نمود به سه چیز و روزه سه روز از هر ماهی.
-5 از ابی درداء گوید: حبیب من صلی الله علیه و آله مرا به سه چیز سفارش نمود مادامی که زنده باشم آنرا ترک نخواهم نمود هرگز. و آن روزه گرفتن سه روزاز هر ماهی است.
-6 از عبد الله بن عمرو بن عاص مرفوعا نقل شده: روزه سه روز از هر ماهی روزه تمام عمر دنیاست.
و در تعبیر دیگری از او: آیا تو را کافی نیست از هر ماهی سه روز.
و در تعبیر سوم از او: کافی است تو را از هر ماهی سه روز پس این روزه تمام دنیا است.
و در تعبیر چهارم از او: آیا تو را رهنمونی کنم روزه عمر دنیا سه روز از هر ماهی.
و در تعبیرپنجم از او: از هر ماهی سه روز روزه بگیر.
-7 از قره بن ایاس به طوری که به او نسبت داده اند: روزه سه روز از هر ماهی روزه تمام روزگار و افطار آن است.
-8 از ابن عباس به طوری که به او نسبت داده اند: روزه ماه صبر است و روزه سه روز از هر ماهی می برد وحشت سینه را.
حافظ منذری در الترغیب ج 2 ص 31 گوید: بزاز آنرا روایت کرده و راویانش مردان درستی هستند و احمد و ابن حبان در صحیح خود و بیهقی روایت کرده اند از سه حدیث اعرابی و نام او را نبرده اند و بزاز نیز آنرا از حدیث علی روایت کرده است.
-9 از عمرو بن شرحبیل مرفوعا روایت کرده: آیا خبر دهم شما را به چیزی که می برد ترس سینه را؟ روزه سه روز از هر ماهی.(نسائی در سنن ج 4 ص 208 و منذری در الترغیب ج 2 ص 31 نقل کرده.)
-10 از ابی عقرب مرفوعا: از هر ماهی سه روز روزه بگیر نسائی در سننش 4 ص 225 نقل کرده آنرا.
-11 از عبد الله بن مسعود روایت شده که گفت: به درستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از اول هر ماهی سه روز روزه می گرفتند.
-12 از عبد الله بن عمر گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله میگرفت سه روز از هر ماهی را.
-13 از ام سلمه روایت شده که گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله از هر ماهی سه روز روزه میگرفت و به همین تعبیر نیز از حفصه آمده است و در لفظی برای ام سلمه است: که رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا امر میکرد که از هر ماهی سه روز روزه بگیرم.
وپیش از همه اینها حدیثی است که امامان حدیث از شخص عمر مرفوعا نقل کرده اند: که سه روز از هر ماهی و رمضان تا رمضان بعد پس این روزه تمام دنیا یا تمام عمر است.
گروه سوم:
از باهلی مرفوعا روایت شده: که روزه بگیر ماه صبر (یعنی ماه رمضان) و سه روزه بعد از آن و روزه ماه های حرام را. و در لفظ دیگری برای او: روزه بگیر از ماه های حرام و ترک کن، روزه بگیر از ماه های حرام و ترک کن، و روزه بدار از ماه های حرام و ترک کن.
و در لفظ سوم برای او: روزه بگیر از ماه های حرام را وترک کن، سه بار فرمود آنرا.
-2 از انس مرفوعا روایت شده: کسی که سه روز از ماه حرام روز پنجشنبه و جمعه و شنبه را روزه بدارد عبادت دو سال برای او نوشته میشود. طیالسی و ازدی و غزالی در احیاء العلوم ج 1 ص 244 و حکایت کرده آنرا طیالسی و سیوطی در جامع الصغیر نقل کرده و آنرا حسن دانسته.
-3 ابو داود در سننش یاد کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله اعلام فرمود: به روزه از ماه های حرام که یکی از آنها رجب است. و حکایت کرده آنرا از ابی داود قسطلانی در المواهب اللدنیه و نووی در شرح صحیح مسلم حاشیه ارشاد الساری ج 5 ص 150.
گروه چهارم:
-1 از عبد الله بن عمرو بن عاص روایت شده مرفوعا که فرمود: محبوب ترین روزه ها به سوی خدا روزه داود است، و محبوب ترین نمازها نماز داود است، داود علیه السلام نیمی از شب را میخوابید و ثلث آنرا قیام میکرد و بر میخاست و یک ششم آنرا میخوابید، یک روز میخورد و یک روز روزه میگرفت.
و در عبارت دیگر: روزه بگیر روزه داود علیه السلام، یک روز روزه بگیر و یک روز بخور.
و در لفظ سوم او: روزه بدار بالاترین روزه ها را نزد خدا روزه داود علیه السلام را که یک روز روزه میگرفت و یک روز میخورد.
و برای این حدیث الفظ بسیاری است که یافت میشود درصحاح و مسانید آنها. رجوع کن به صحیح بخاری ج 3 ص 217 ، صحیح مسلم ج 1 ص 321 و 319 ، صحیح ترمذی ج 1 ص 148 ، مسند احمد ج 2 ص 225 و 205 ، سنن دارمی ج 2 ص 20 ، سنن ابی داود ج 1 ص 383 ، سنن نسائی ج 4 ص 215 و 209 ، سنن ابی ماجه ج 1 ص 523 ، سنن بیهقی ج 4 ص 299 و 296 ، الترغیب و الترهیب ج 2 ص 37 و 36 و 32 ، مشکاه المصابیح ص 171.
-2 مسلم و نسائی نقل کرده اند به اسنادشان از عمر در حدیثی که گفت: چگونه است برای کسی که یک روز روزه بگیرد و یک روز بخورد؟ حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: این روزه داود علیه السلام است.
گروه پنجم:
-1 از ابی امامه روایت شده که گفت گفتم: ای رسول خدا مرا فرمان بده به امری که خدای تعالی مرا به آن سودی و منفعتی دهد. فرمود: بر تو باد به روزه گرفتن برای آنکه هم وزنی برای آن نیست.
-2 از ابی سعید مرفوعا روایت شده: که کسی که یک روز در راه خدا روزه بگیرد خدا صورت او را هفتاد سال از آتش دور بدارد.
-3 از ابی هریره مرفوعا نقل شده: کسی که یک روز در راه خدای عز و جل روزه بگیرد خدا دور بدارد صورت او را از آتش به این روز هفتاد سال. و در لفظ دیگری برای او است: کسی که یک روز در راه خدای تعالی روزه بدارد خدا میان او و آتش خندقی قرار میدهد مثل آنچه میان آسمان و زمین است.
م- 4- از عبد الله بن سفیان ازدی مرفوعا روایت شده که هیچ مردی نیست که روزه بگیرد در ماه خدا مگر آنکه خدا او را از آتش دور کند صد سال، طبرانی آنرا نقل کرده چنانچه در اصابه ج 1 ص 319.
اضافه کن به این احادیث گروه های دیگری را که اطلاقش شامل روزه رجب میشود که از آنهاست آنچه درباره روزه روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه وارد شده بدون آنکه اختصاص به روزهای ماه داشته باشد دون دیگری.
و بعضی از آنها آنچه وارد شده درباره روزه ایام بیض از هر ماهی و اینکه آن روزه تمام ماه است و بعضی از آنها خبری است که وارد شده در چهار روز از هر ماهی.
و بعضی از آنها روایاتی است که درباره روزه دوشنبه و پنجشنبه در تمام ایام سال رسیده است.
و گمان نمی کنم بعد از تمام اینها وزنی باقی ماند برای آنچه که این ماجه تنهائی از ابن عباس نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله نهی کرد از روزه رجب اگر این روایت صحیح باشد پس آن معارض است با آنچه که شناختی از احادیث متواتره معنوی یا از تواتر اجمالی از استحباب روزه ماه رجبی که ترغیب در آن شده به صدور قطعی چنانچه علماء چهار مذهب فتوا به آن داده اند پس چگونه اعتماد به آن روایت شود و حال آنکه ضعیف است به مکان داود بن عطاء که احمد درباره او گوید: چیزی نیست و ابو حاتم گوید: قوی نیست بلکه ضعیف الحدیث و منکر اوست و بخاری و ابو زرعه گویند: منکر الحدیث و نسائی گوید: ضعیف است و دار قطنی گوید: متروک است و ابن حبان گوید: کثیر الشک است در اخبار، استدلال به او نشود به هیچ حالی برای زیادی لغزش و خطای او و سندی درشرح سنن ابن ماجه ج 1 ص 531 گوید: در متن حدیث، در اسنادش داود بن عطاء و ضعیف است و علماء رجال متفق بر تضعیف او هستند و
زرقانی در شرح المواهب ج 8 ص 125 گوید: ذهبی و غیراو گوینده حدیث صحیحی نیست چون که در آن راوی آن ضعیف و متروک است و حنبلی ها آنرا گرفته و میگویند مکروه است اختصاص دادن آنرا به روزه.
مضافا اینکه آن از متفردان ابن ماجه و کاوشگر فن حدیث اعتناء به آن نکند.ابو الحجاج مزی گوید: هر چه را که ابن ماجه به تنهائی روایت کرده آن ضعیف است مقصود این است که آنچه را که از حدیث جدا شده از امامان پنجگانه،صاحبان صحاح و به تنهائی نقل کرده است و برای این بسیاری از اعلام تصریح کرده اند و حدیث نهی منقوله ابن ماجه در جلوی چشمشان بوده بر عدم نهی از روزه رجب چنانچه در المواهب اللدنیه و ارشاد الساری ج 5 ص 148 و شرح المواهب زرقانی ج 8 ص 127 یاد شده است.
و بعد از همه اینها نمیدانم برای چه دستهای مردم را میزد تا آنکه در طعام گذارند و غذا بخورند و چیست معنای قول گوینده: رجب، و چیست رجب، جز این نیست که رجب ماهی است که اهل جاهلیت آنرا بزرگ میداشتند پس چون اسلام آمد آنرا ترک کرد. رجوع کن به صفحه 170 و تامل کن در آنچه را که خلیفه آورده آنرا از جهت فعل و قول.

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 398

متن عربی

89- رأی الخلیفة فی صوم رجب

عن خرشة بن الحرّ، قال: رأیت عمر بن الخطّاب یضرب أکفّ الرجال فی صوم رجب حتی یضعوها فی الطعام و یقول: رجب و ما رجب، إنّما رجب شهر کان

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 398

یعظّمه أهل الجاهلیّة فلمّا جاء الإسلام ترک «1».

قال الأمینی: لقد عزب عن الخلیفة ما جاء عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی خصوص صوم رجب و الترغیب فیه و ذکر المثوبات الجزیلة له من ناحیة.

و ما جاء عنه صلی الله علیه و آله و سلم فی صوم ثلاثة أیّام من الأشهر کلّها و هو یعمّ رجباً و غیره من ناحیة أُخری.

و ما جاء عنه صلی الله علیه و آله و سلم فی صوم خصوص الأشهر الحرم و منها شهر رجب من ناحیة ثالثة.

و ما جاء عنه صلی الله علیه و آله و سلم فی الترغیب فی صوم یوم و إفطار یوم من تمام السنة و فیها شهر رجب من ناحیة رابعة.

و ما جاء فی التطوّع بمطلق الصوم و الترغیب فیه من أیّ شهر کان، و هذه خامسة النواحی التی فاتت المانع عن صوم رجب فهلمّ معی فاقرأها:

الطائفة الأُولی:

1-

عن عثمان بن حکیم، قال: سألت سعید بن جبیر عن صوم رجب، فقال: سمعت ابن عبّاس رضی الله عنه یقول: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یصوم حتی نقول: لا یفطر، و یفطر حتی نقول: لا یصوم.

و فی لفظ البخاری: کان یصوم حتی یقول القائل: لا و اللَّه لا یفطر، و یفطر حتی یقول القائل: لا و اللَّه لا یصوم.

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 399

راجع «1» صحیح البخاری (3/215)، صحیح مسلم (1/318)، مسند أحمد (1/326)، سنن أبی داود (1/381)، سنن البیهقی (4/291)، تیسیر الوصول (2/328).

 

2-

عن أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام، مرفوعاً: «رجب شهر عظیم یضاعف اللَّه فیه الحسنات، من صام یوماً من رجب فکأنّما صام سنة، و من صام منه سبعة أیّام غلقت عنه سبعة أبواب جهنّم، و من صام منه ثمانیة أیّام فتحت له ثمانیة أبواب الجنّة، و من صام منه عشرة أیّام لم یسأل اللَّه شیئاً إلّا أعطاه، و من صام منه خمسة عشر یوماً نادی منادٍ فی السماء: قد غفر لک ما مضی فاستأنف العمل، و من زاد زاده اللَّه».

مجمع الزوائد (3/191)، الغنیة للجیلانی «2» (1/198) و له هناک أحادیث بألفاظ أُخر عن أمیر المؤمنین، و رواه الجردانی فی مصباح الظلام «3» (2/82) من طریق البیهقی فی شعب الإیمان «4» عن أنس بن مالک.

 

3-

عن أبی هریرة، مرفوعاً: «لم یتمّ صوم شهر بعد رمضان إلّا رجب و شعبان». مجمع الزوائد (3/191)، الغنیة «5» (1/200).

 

4-

عن أنس بن مالک، مرفوعاً: «إنّ فی الجنّة قصراً لا یدخله إلّا صوّام رجب».

أخرجه «6» ابن شاهین فی الترغیب کما فی کنز العمّال (4/341)، و ذکره الجیلانی فی الغنیة (1/200).

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 400

و أخرج البیهقی «1»، عن أنس مرفوعاً: «إنّ فی الجنّة نهراً یقال له: رجب، أشدّ بیاضاً من اللبن، و أحلی من العسل، من صام یوماً من رجب سقاه اللَّه من ذلک النهر».

و رواه الشیرازی فی الألقاب، و ذکره الزرقانی فی شرح المواهب (8/128)، و الجیلانی فی الغنیة (1/200)، و السیوطی فی الجامع الصغیر «2»

 

 

، و قال المناوی فی شرحه (2/470): هذا تنویه عظیم بفضل رجب و مزیّة الصیام فیه.

5-

أخرج ابن عساکر «3» عن أبی قلابة أنّه قال: «إنّ فی الجنّة قصراً لصوّام رجب». و ذکره القسطلانی فی المواهب اللدنیّة کما فی شرحه (8/128)، و السیوطی فی جمع الجوامع کما فی ترتیبه «4» (4/341).

 

6-

أخرج أبو داود، عن عطاء بن أبی رباح: إنّ عروة بن الزبیر قال لعبد اللَّه ابن عمر: هل کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یصوم فی رجب؟ قال: نعم و یشرّفه، قالها ثلاثاً.

و ذکره القسطلانی فی المواهب کما فی شرحه (8/128)، و الرفاعی فی ضوء الشمس (2/67).

7- عن مکحول، قال: سأل رجل أبا الدرداء رضی الله عنه عن صیام رجب، فقال له: سألت عن شهر کانت الجاهلیة تعظّمه فی جاهلیّتها و ما زاده الإسلام إلّا فضلًا و تعظیماً، و من صام منه یوماً تطوّعاً یحتسب به ثواب اللَّه تعالی و یبتغی به وجهه مخلصاً أطفأ صومه ذلک الیوم غضب اللَّه تعالی، و أغلق عنه باباً من أبواب النار، و لو أُعطی مل ء الأرض ذهباً ما کان جزاءً له و لا یستکمل له أجر شی ء من الدنیا دون یوم

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 401

الحساب. الحدیث. ذکره الجیلانی فی الغنیة «1» (1/198).

و هناک أحادیث جمّة فی فضل صوم رجب و أوّل خمیس منه و یوم السابع و العشرین منه خاصّة من طریق أبی سعید الخدری، و الإمامین السبطین، و أنس بن مالک، و أبی هریرة، و سلمان الفارسی، و أبی ذرّ الغفاری، و سلامة بن قیس، و ابن عبّاس، أسلفنا شطراً منها فی الجزء الأوّل (ص 407)، و جمعها الجیلانی فی الغنیة «2» (1/196- 205)، و ذکر بعضها صاحب مفتاح السعادة «3» (3/46)، و أورد عدّة منها الجردانی فی مصباح الظلام «4» (2/81، 82)، و الرفاعی فی ضوء الشمس (2/67) ثمّ قال:

ذُکر فی طبقات السبکی «5»): أنّ البیهقی ضعّف حدیث النهی عن صوم رجب، ثمّ حکی عن الشافعی فی القدیم أنّه قال: أکره أن یتّخذ الرجل صوم شهر کامل غیر رمضان لئلّا یظنّ الجاهل وجوبه. و قال الشیخ عزّ الدین بن عبد السلام رضی اللَّه تعالی عنه: من نهی عن صوم رجب فهو جاهل. و المنقول استحباب صیام الأشهر الحرم و هی أربعة: رجب، و ذو القعدة، و ذو الحجّة، و المحرّم،

و عن النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: «رجب شهر اللَّه»، قیل: ما معناه؟ قال: «لأنّه مخصوص بالمغفرة و فیه تحقن الدماء».

و فی الحدیث: «أخبرنی جبریل إذا کان أوّل لیلة من رجب أمر اللَّه ملکاً ینادی: ألا إنّ شهر التوبة قد استهلَّ فطوبی لمن استغفر اللَّه فیه».

و روی أنّه قال آدم علیه الصلاة و السلام: «یا ربّ أخبرنی بأحبِّ الأوقات إلیک و أحبِّ الأیّام إلیک. قال: أحبّ الأیّام إلیَّ النصف من رجب فمن تقرّب إلیَّ یوم النصف من رجب بصیام و صلاة و صدقة فلا یسألنی شیئاً إلّا أعطیته، و لا استغفرنی إلّا غفرت له، یا آدم من أصبح یوم النصف من

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 402

رجب صائماً ذاکراً حافظاً لفرجه متصدِّقاً من ماله لم یکن له جزاء إلّا الجنّة» … إلخ.

و قد ذهب فقهاء المذاهب الأربعة إلی استحباب صوم رجب و عدّوها من الصوم المندوب، غیر أنّ الحنابلة قالوا بکراهة إفراد رجب بالصوم إلّا إذا أفطر فی أثنائه فلا یکره «6»، و لعلّه أخذاً بما فی إحیاء العلوم «7» (1/244) من قوله: و کره بعض الصحابة أن یصام رجب کلّه حتی لا یضاهی بشهر رمضان.

الطائفة الثانیة:

1-

عن معاذة العدویّة، قالت: سألت عائشة أ کان النبیّ یصوم من کلِّ شهر ثلاثة أیّام؟ قالت: نعم. قلت: من أیّ أیّام الشهر کان یصوم؟ قالت: لم یکن یبالی من أیّ الأیّام یصوم.

و فی لفظ أبی داود و البیهقی: ما کان یبالی من أیّ الشهر کان یصوم «8».

و فی لفظ ابن ماجة: قلت: من أیّه؟ قالت: لم یکن یبالی من أیّه کان.

أخرجه «9» مسلم فی صحیحه (1/321)، و الترمذی فی صحیحه (1/147)، و أبو داود فی سننه (1/384)، و ابن ماجة فی سننه (1/523)، و البیهقی فی سننه (4/295)، و الخطیب التبریزی فی المشکاة (ص 171).

 

2-

عن أبی ذرّ الغفاری مرفوعاً: «من صام من کلّ شهر ثلاثة أیّام فذلک صیام الدهر».

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 403

و فی لفظ آخر له: «أوصانی حبیبی بثلاثة لا أدعهنَّ إن شاء اللَّه تعالی أبداً، أوصانی بصلاة الضحی، و بالوتر قبل النوم، و بصیام ثلاثة أیّام من کلّ شهر».

أخرجه «1» الترمذی فی صحیحه (1/146)، و ابن ماجة فی سننه (1/522)، و النسائی فی سننه (4/218، 219)، و المنذری فی الترغیب و الترهیب (2/31)، و ابن الأثیر فی جامع الأصول کما فی تلخیصه (2/330).

 

3-

عن عثمان بن أبی العاص مرفوعاً: «صیام حسن ثلاثة أیّام من کلّ شهر».

أخرجه «2» ابن خزیمة فی صحیحه، و النسائی فی سننه (4/219)، و المنذری فی الترغیب و الترهیب (2/13).

 

4-

عن أبی هریرة مرفوعاً: «صوم شهر الصبر، و ثلاثة أیّام من کلّ شهر، صوم الدهر».

و عنه؛ قال: أوصانی خلیلی صلی الله علیه و آله و سلم بثلاث: صیام ثلاثة من کلّ شهر. الحدیث. و فی لفظ الترمذی: عهد إلیّ النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ثلاثة: و صوم ثلاثة أیّام من کلّ شهر.

راجع «3» صحیح البخاری (3/220)، صحیح مسلم (1/200)، سنن الدارمی (2/18)، مسند أحمد (2/263)، صحیح الترمذی (1/146)، سنن النسائی (4/218)،

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 404

سنن البیهقی (4/293)، تاریخ بغداد (7/430)، الترغیب و الترهیب (2/30).

5-

عن أبی الدرداء، قال: أوصانی حبیبی صلی الله علیه و آله و سلم بثلاث لن أدعهنَّ ما عشت، بصیام ثلاثة أیّام من کلّ شهر.

أخرجه «1» مسلم فی صحیحه (1/200)، و المنذری فی الترغیب (2/30).

 

6-

عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص مرفوعاً: «صوم ثلاثة أیّام من کلّ شهر صوم الدهر کلّه».

و فی لفظ آخر له: «أما یکفیک من کلّ شهر ثلاثة أیّام؟»

و فی لفظ ثالث له: «حسبک من کلّ شهر ثلاثاً «2» فذلک صیام الدهر کلّه».

و فی لفظ رابع له: «أدلّک علی صوم الدهر ثلاثة أیّام من الشهر».

و فی لفظ خامس له: «صُم من کلّ شهر ثلاثة أیّام».

راجع «3» صحیح البخاری (3/219)، صحیح مسلم (1/320)، سنن أبی داود (1/380)، سنن النسائی (4/210- 215)، الترغیب و الترهیب (2/30).

 

7-

عن قرّة بن إیاس مرفوعاً: «صیام ثلاثة أیّام من کلّ شهر صیام الدهر کلّه و إفطاره».

أخرجه «4» أحمد فی مسنده (5/34)، بإسناد صحیح، و البزّار، و الطبرانی، و ابن

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 405

حبّان فی صحیحه، کما فی الترغیب و الترهیب (2/31)، و الجامع الصغیر (2/78).

8-

عن ابن عبّاس مرفوعاً: «صوم شهر الصبر، و ثلاثة أیّام من کلّ شهر یذهبن وحرَ الصدر».

قال الحافظ المنذری فی الترغیب (2/31): رواه البزّار و رجاله رجال الصحیح. و رواه أحمد و ابن حبّان فی صحیحه و البیهقی، الثلاثة من حدیث الأعرابی و لم یسمّوه. و رواه البزّار أیضاً من حدیث علیّ «1».

 

9-

عن عمرو بن شرحبیل مرفوعاً: «ألا أُخبرکم بما یذهب وحرَ الصدر؟ صوم ثلاثة أیّام من کلّ شهر».

أخرجه «2» النسائی فی سننه (4/208)، و المنذری فی الترغیب (2/31).

 

10-

عن أبی عقرب مرفوعاً: «صم ثلاثة أیّام من کلّ شهر».

أخرجه النسائی فی سننه «3» (4/225).

 

11-

عن عبد اللَّه بن مسعود، قال: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم کان یصوم ثلاثة أیّام من غرّة کلّ شهر.

أخرجه «4» أبو داود فی سننه (1/384)، و الترمذی فی صحیحه (1/143)،

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 406

و النسائی فی سننه (4/204)، و البیهقی فی سننه (4/294)، و الخطیب التبریزی فی المشکاة (ص 172).

12-

عن عبد اللَّه بن عمر، قال: کان النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم یصوم ثلاثة أیّام من کلّ شهر.

أخرجه النسائی فی سننه «1» (4/219)، و فی صحیح البخاری «2» (3/218) من طریقه مرفوعاً: «صم من الشهر ثلاثة أیّام».

13-

عن أُمّ سلمة، قالت: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یصوم من کلّ شهر ثلاثة أیام، و بهذا اللفظ جاء عن حفصة أیضا، و فی لفظٍ لأم سلمة: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یأمرنی أن أصوم ثلاثة أیّام من کلّ شهر.

راجع «3» سنن النسائی (4/203)، سنن البیهقی (4/295)، سنن أبی داود (1/384)، مشکاة المصابیح (ص 172).

 

و قبل هذه کلّها ما أخرجه أئمّة الحدیث

عن عمر نفسه مرفوعاً: «ثلاث من کلّ شهر، و رمضان إلی رمضان فهذا صیام الدهر کلّه».

أخرجه «4» مسلم فی صحیحه (1/321)، و أبو داود فی سننه (1/380)، و النسائی فی سننه (4/209)، و المنذری فی الترغیب (2/31)، و الخطیب التبریزی فی المشکاة (ص 171).

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 407

الطائفة الثالثة:

عن الباهلی مرفوعاً: «صم شهر الصبر، و ثلاثة أیّام بعده، و صم أشهر الحرم».

و فی لفظ آخر له: «صم من الحرُم و اترک، صم من الحرُم و اترک، صُم من الحُرم و اترک».

و فی لفظ ثالث له: «صُم من الأشهر الحرُم و اترک». قالها ثلاثاً.

أخرجه «1» أبو داود فی سننه (1/381)، و ابن ماجة فی سننه (1/530)، و البیهقی فی سننه (4/292)، و یوجد فی المواهب اللدنیّة، و شرح المواهب للزرقانی (8/127).

 

2-

عن أنس مرفوعاً: «من صام ثلاثة أیّام من شهر حرام: الخمیس، و الجمعة و السبت کتب له عبادة سنتین».

أخرجه الطیالسی و الأزدی و الغزالی فی إحیاء العلوم «2» (1/244)، و حکاه عن الطیالسی السیوطی فی الجامع الصغیر «3» و حسّنه.

 

3-

ذکر أبو داود فی سننه «4»: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ندب إلی الصوم من الأشهر الحرُم، و رجب أحدها.

و حکاه عن أبی داود القسطلانی فی المواهب اللدنیّة «5»، و النووی فی شرح

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 408

صحیح مسلم «1»- هامش إرشاد الساری- (5/150).

 

الطائفة الرابعة:

1-

عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص مرفوعاً: «أحبّ الصیام إلی اللَّه صیام داود، و أحبّ الصلاة صلاة داود، کان ینام نصف اللیل و یقوم ثلثه و ینام سدسه، و کان یفطر یوماً و یصوم یوماً».

و فی لفظ آخر له: «صم صوم داود علیه السلام صم یوماً و افطر یوماً».

و فی لفظ ثالث له: «صم أفضل الصیام عند اللَّه صوم داود، کان یصوم یوماً و یفطر یوماً».

و لهذا الحدیث ألفاظ کثیرة توجد فی الصحاح و المسانید. راجع «2» صحیح البخاری (3/217)، صحیح مسلم (1/319- 321)، صحیح الترمذی (1/148)، مسند أحمد (2/205، 225)، سنن الدارمی (2/20)، سنن أبی داود (1/383)، سنن النسائی (4/209- 215)، سنن ابن ماجة (1/523)، سنن البیهقی (4/296، 299)، الترغیب و الترهیب (2/32، 36، 37)، مشکاة المصابیح (ص 171).

 

2-

أخرج مسلم و النسائی بالإسناد عن عمر فی حدیث، قال: کیف بمن یصوم یوماً و یفطر یوماً؟ قال صلی الله علیه و آله و سلم: «ذلک صوم داود علیه السلام».

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 409

صحیح مسلم (1/321)، سنن النسائی (4/209) «1».

 

الطائفة الخامسة:

1-

عن أبی أُمامة، قال: قلت: یا رسول اللَّه مرنی بأمر ینفعنی اللَّه تعالی به. فقال: «علیک بالصوم فإنّه لا عِدل له» «2».

سنن النسائی (4/165)، الترغیب (2/14)، تیسیر الوصول (2/321).

2-

عن أبی سعید مرفوعاً: «من صام یوماً فی سبیل اللَّه باعدَ اللَّه وجهه عن النار سبعین خریفاً».

أخرجه «3» مسلم فی صحیحه (1/318)، و أحمد فی مسنده (3/83)، و البیهقی فی سننه (9/173 و 4/296)، و النسائی فی سننه (4/173)، و ابن ماجة فی سننه (1/525)، و البغوی فی مصابیح السنّة (1/135).

 

3-

عن أبی هریرة مرفوعاً: «من صام یوماً فی سبیل اللَّه عزّ و جلّ زحزح اللَّه وجهه عن النار بذلک الیوم سبعین خریفاً».

و فی لفظ آخر له: «من صام یوماً فی سبیل اللَّه تعالی جعل اللَّه بینه و بین النار خندقاً کما بین السماء و الأرض».

راجع «4» صحیح الترمذی (1/145)، سنن النسائی (4/172)، سنن ابن

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 410

ماجة (1/525)، مشکاة المصابیح (ص 172)، تاریخ الخطیب البغدادی (4/8).

4-

عن عبد اللَّه بن سفیان الأزدی مرفوعاً: «ما من رجل یصوم یوماً فی سبیل اللَّه إلّا باعده اللَّه عن النار مقدار مائة عام». أخرجه الطبرانی «1» کما فی الإصابة (2/319).

 

أضف إلی هذه طوائف أخری تعمّ بإطلاقها صوم رجب، منها ما ورد فی صوم الأربعاء و الخمیس و الجمعة من دون اختصاص بأیّام شهر دون آخر.

و منها ما ورد فی صوم الأیّام البیض من کلّ شهر، و أنّه صیام الشهر.

و منها ما ورد فی صوم کلّ أربعاء و الخمیس من الأیام.

و منها ما ورد فی صوم أربعة أیّام من کلّ شهر.

و منها ما ورد فی صوم الإثنین و الخمیس فی أیّام السنة بأسرها.

توجد أحادیث هذه الطوائف «2» فی صحیح البخاری (3/219)، صحیح مسلم (1/321، 322)، سنن الدارمی (2/19)، سنن أبی داود (1/380- 383)، صحیح الترمذی (1/143، 144)، سنن ابن ماجة (1/522، 529)، سنن النسائی (4/217- 223)، سنن البیهقی (4/294)، الترغیب و الترهیب (2/30- 37).

و لا أحسبک بعد ذلک کلّه تقیم وزناً لما انفرد به ابن ماجة عن ابن عبّاس من أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم نهی عن صیام رجب. إن کانت الروایة صحیحة فإنّها معارضَة بما عرفته من المتواتر معنیً أو بالتواتر الإجمالی من استحباب صوم رجب المرغّب فیه

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 411

بصدور قطعیّ کما أفتی به علماء المذاهب الأربعة فکیف بها و هی ضعیفة بمکان داود ابن عطاء. قال أحمد «1»: لیس بشی ء. و قال أبو حاتم «2»: لیس بالقوی، ضعیف الحدیث منکره. و قال البخاری «3» و أبو زرعة: منکر الحدیث. و قال النسائی: ضعیف. و قال الدارقطنی: متروک. و قال ابن حبّان «4»: کثیر الوهم فی الأخبار لا یحتجّ به بحال لکثرة خطئه «5». و قال السندی فی شرح سنن ابن ماجة (1/531) فی نفس الحدیث: فی إسناده داود بن عطاء و هو ضعیف متّفق علی تضعیفه، و قال الزرقانی فی شرح المواهب (8/127): قال الذهبی و غیره: حدیث لا یصحّ، فیه راوٍ ضعیف متروک، و قد أخذ به الحنابلة فقالوا: یکره إفراده بالصوم.

علی أنّه من متفرّدات ابن ماجة و لا یؤبه بها عند نقّاد الفنّ، قال أبو الحجّاج المزّی: کلّ ما انفرد به ابن ماجة فهو ضعیف، یعنی بذلک ما انفرد به من الحدیث عن الأئمّة الخمسة- أصحاب الصحاح «6»- و لذلک نصّ غیر واحد من الأعلام- و حدیث النهی نصب أعینهم- علی عدم النهی عن صوم رجب کما فی المواهب اللدنیّة «7»، و إرشاد الساری «8» (5/148)، و شرح المواهب للزرقانی (8/127).

فبعد هذه کلّها لا أدری ما محلّ ضرب الأیدی حتی یضعوها فی الطعام؟ و ما معنی قول القائل: رجب و ما رجب إنّما رجب شهر کان یعظّمه أهل الجاهلیة فلمّا جاء

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 412

الإسلام ترک؟ راجع (ص 282) و تأمّل فیما جاء به الخلیفة فعلًا و قولًا.