اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۲۶ خرداد ۱۴۰۴

همه مردم از عمر داناترند

متن فارسی

همه مردم از عمر داناترند

” کل الناس افقه من عمر “

از مسروق بن اجدع گوید: عمر بن خطاب بر منبر رسول خداصلی الله علیه و آله بالا رفت سپس گفت : ای مردم چه اندازه زیاد می کنید در مهر زنانتان و حال آنکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب او صداق و مهریه در بینشان چهارصد درهم و کمتر از آن بود و اگر زیاد کردن در مهر نزد خدا پرهیزگاری یا بزرگواری بود پیغمبر و اصحابش پیشی می گرفتند بسوی آن پس من البته حد می زنم آنچه که زیاد کند مردی در صداق زنی بر چهارصد درهم یا محدود به چهارصد درهم می کنم گفت این جمله را و از منبر به زیر آمد پس زنی از قریش بر او اعتراض کرد و گفت : ای پیشوای مسلمین مردم را منع کردی که زیاد کنند در مهریه زنها از چهارصد درهم ؟ گفت: آری. پس گفت آیا نشنیدی آنچه خدا در قرآن نازل کرده ؟ گفت : و چه آیه ای است این ؟ گفت : آیا نشنیدی خدا می فرماید : « و آتیتم احداهن قنطارا » ؟ گوید: پس عمر گفت بار خدایا ببخش { کل الناس افقه من عمر } همه مردم داناترند از عمر سپس برگشت و رفت بالای منبر پس گفت : آی مردم من شما را منع کردم از اینکه زیاد کنید در مهر و صداق زنانتان برچهارصد درهم پس هر کس بخواهد که از مالش بدهد، یا هر کسی که خوشش می اید و دوست دارد که زیاد کند و هر مقداری که می خواهد بدهد پس مانعی نیست بکند.

ابویعلی در مسند کبیرش نقل کرده و سعید بن منصور در سننش و محاملی در امالیش و ابن جوزی در سیره عمر ص 129 و ابن کثیر در تفسیرش ج 1 ص 467 از ابی یعلی و گوید: مدارک و اسنادش خوب و نیرومند است. و هیثمی در مجمع الزوائد ج 4 ص 284 و در الدررالمنتثره ص 243، از هفت نفر از حفاظ حدیث نقل کرده که از ایشان است احمد و ابن حبان و طبرانی و شوکانی در فتح القدیر ج 1 ص 407 یاد کرده و عجلونی در کشف الخفاء ج 1 ص 269 از ابی یعلی نقل کرده و گفته سندش خیلی خوب است وابن درویش الحوت در اسنی المطالب ص 166 و گوید: حدیث کل احد اعلم او افقه من عمر، آن را عمر گفت وقتی که نهی از زیاد کردن صداق نمود و زنی گفت به او، خداوند می فرماید : « و آتیتم احداهن قنطارا » ابویعلی آن را روایت کرده و سندش بسیار خوب است و نزد بیهقی قطعی است.

صورت دوم

از عبد الله بن مصعب روایت شده گوید : عمر بن خطاب… گفت زیاد نکنید در مهر زنها بر چهل وقیه” پیمانه عراقی است” هر چند که دختر ذی الفضه” یعنی یزید بن حصین حارثی” باشد پس کسی که زیاد کند من زیادی را گرفته در بیت المال قرار می دهم پس زنی از میان صف طولانی زنها که در دماغش پهنی بود برخاست و گفت : این حق را تو نداری گفت: برای چه؟ گفت خداوند تعالی می فرماید: « و آتیتم احداهن قنطارا… » پس عمر گفت : زنی بصواب می رود و مردی اشتباه می کند.

زبیر بن بکار در موفّقیات نقل کرده و آن را ابن عبد البر در جامع العلم چنانچه در مختصرش ص 66، و ابن جوزی در سیره عمر ص 129 و در کتابش: الاذکیاء ص 162 و قرطبی در تفسیرش ج 5 ص 99 و ابن کثیر در تفسیرش ج 1 ص 467 و سیوطی در الدر المنثور ج 2 ص 133 و در جمع الجوامع چنانچه در ترتیب آن الکنز ج 8 ص 298، از ابن بکار و ابن عبد البر و سندی در حاشیه سنن ابن ماجه ج 1 ص 584 و عجلونی در کشف الخفاء ج 1 ص 270 و ج 2 ص. 118

صورت سوم

بیهقی در سنن کبرایش ج 7 ص 233، از شعبی نقل کرده گوید: عمر بن خطاب خطبه ای برای مردم خواند پس سپاس خدا را بجا آورد و او را ستود وگفت: آگاه باشید و بدانید و در صداق زنها زیاده روی نکنید پس به درستی که نرسد به من از یکی از شما که زیادتر کند صداق را از مقداری که رسول خدا صلی الله علیه و آلله نموده بود یا به آن پیشی گرفته بود مگر آنکه من قرار می دهم زیادی آن را در بیت المال سپس از منبر پائین آمد و زنی از قریش بر او اعتراض کرد و گفت: ای پیشوای مسلمین آیا کتاب خدای تعالی سزاوارتراست که پیروی شود یا گفته تو؟ گفت : بلکه کتاب خدای تعالی !! پس چیست آن گفته تو منع کردی همین الان که زیاد نکنند در صداق زنها و خداوند تعالی می گوید در کتابش : « و آتیتم احداهن قنطارافلاتا خذوا منه شیئا » و دادید به عنوان صداق یکی از آن زنان را قنطاری پس چیزی از آن بر ندارید. پس عمر گفت: ” کل احد افقه من عمر ” هر کسی از عمر داناتر است دو مرتبه یا سه مرتبه این جمله را تکرار نمود تا پایان حدیث.

سیوطی یاد کرده در جمع الجوامع چنانچه در کنز ج 8 ص 298 نقل کرده از سنن سعید بن منصور و بیهقی و روایت کرده سندی در حاشیه سنن ابن ماجه ج 1 ص 583 و عجلونی در کشف الخفاء ج 1 ص 269 و ج 2 ص 118.

صورت چهارم

عمر برخاست برای خطبه خواندن پس گفت: ای مردم زیاده روی درصداق و مهر زنها نکنید پس اگر این کرامتی در دنیا یا تقوائی نزد خدا بود هر آینه سزاوارتر شما بود به آن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، هیچکس حق ندارد صداق زنی از زنها را پیش از دوازده” وقیه” قرار دهد پس زنی برخاست به طرف او و به او گفت: ای پیشوای مسلمین برای چه منع می کنی ما را حقی را که خدا برای ما قرار داده است ؟ و خدا می گوید : « و آتیتم احداهن قنطارا » پس عمر گفت : ” کل احد اعلم من عمر ” هر کسی از عمر داناتر است . سپس به اصحابش گفت : می شنوید از من که می گویم مانند این را که گفتم پس انکار بر من نمی کنید تا آنکه زنی بر من ایراد کند که از داناترین زنها نیست ؟

تفسیر کشاف ج 1ص 357، شرح صحیح بخاری تالیف قسطلانی ج 8 ص 58

صورت پنجم

حافظ عبد الرزاق و حافظ ابن المنذر نقل کرده اند به اسنادشان از عبد الرحمن سلمی گوید: که عمر بن خطاب گفت زیاده روی در مهریه های زنها نکنید. پس زنی گفت: ای عمر حق نداری تو منع کنی زیرا که خداوند می فرماید: « و آتیتم احداهن قنطارا من ذهب » ! گوید : و همچنین است آن در قرآئت عبد الله بن مسعود پس حلال نیست بر شما که چیزی از آن را بگیرید، پس عمرگفت : زنی با عمر دعوی کرد و بر عمر پیروز شد.

صورت ششم

عمر… بالای منبر گفت : زیاده روی به مهریه های زنها نکنید پس زنی گفت : آیا سخن تو را پیروی کنیم یاقول خدا را « و آتیتم احداهن قنطارا » ؟ پس عمر گفت : ” کل احد اعلم من عمر ” هر کسی داناتر از عمر است هر طوری که می خواهید ازدواج کنید.

تفسیرنسفی حاشیه تفسیر خازن ج 1 ص 353 کشف الخفاء ج 1 ص 388

صورت هفتم

به درستیکه عمر بالای منبر گفت: زیاده روی در مهریه های زنانتان نکنید پس زنی برخاست و گفت ای پسر خطاب خدا به ما می دهد و تو منع می کنی ما را و آیه را تلاوت کرد پس عمر گفت ” کل الناس افقه منک یا عمر ” همه مردم از تو فقیه ترند ای عمر.

تفسیر قرطبی ج 5 ص 99، تفسیر نیشابوری ج 1 ص سوره نساء تفسیر خازن ج 1 ص 353، الفتوحات الاسلامیه ج 1 ص 477 و در آن زیاد کرده : حتی النساء حتی زنها.

صورت هشتم

عمر گفت یک مرتبه : به من نرسد که زنی صداقش از صداق زنان پیغمبر گذشته است مگر آنکه برگردانم آن زیادی از آن را، پس زنی به او گفت : خدا چنین حقی و ولایتی قرار نداده است خداوند تعالی فرمود : « و آتیتم احداهن قنطارا… » پس عمر گفت: “کل الناس افقه من عمر حتی ربات الحجال ” همه مردم فقیه تر از عمرند حتی زنان پرده نشین . آیا تعجب نمی کنید از امامی که اشتباه می کند و زنی که درست می رود پس نزاع می کند با امام شما و او هم با او نزاع می کند ؟! ( ودر نسخه دیگر )پس بر او پیروز می شود ؟!

و در لفظ خازن اینگونه آمده : زنی درست می رود و امیری اشتباه می کند . و در عبارت قرطبی : زنی راست رفت و عمر خطا و اشتباه کرد . و در تعبیر فخر رازی در اربعینش ص 467 : ” کل الناس افقه من عمر حتی المخدرات فی البیوت ” تمام مردم فقیه ترند از عمر حتی پرده گیان در خانه ها . و در لفظ باقلانی در التمهید ص 199: زنی به واقع رسید و مردی خطا کرد و امیری رقابت کرد پس مغلوب شد ” کل الناس افقه منک یا عمر ” همه مردم فقیه ترند از تو ای عمر.

صورت نهم

عمر بالای منبر رفته و گفت : ای مردم زیاد نکنید در صداق زنها بر چهارصد درهم پس هر کس زیاد کند زیادی را گرفته و در بیت المال مسلمین می افکنم پس مردم ترسیدند که با او سخنی بگویند. زنی برخاست که  دستش بلند بود و به او گفت : چگونه این کار بر تو حلال است و خداوند می فرماید””و آتیتم احداهن قنطارا فلا تاخذوا منه شیئا”” و دادید به ایشان قنطاری پس چیزی از آن نگیرید ؟ پس عمر گفت: زنی به صواب می رود و مردی خطا می کند !

المستطرف ج 1 ص 7 نقل ازکتاب منتظم ابن جوزی نموده حاکم نیشابوری جمع کرده راه های این خطبه عمر بن خطاب را در جزء بزرگی چنانچه در مستدرک ج 2 ص 177 گفته و گوید : اسانید صحیحه تواتر به این مطلب دارد و ذهبی آن را اقرار کرده در تلخیص مستدرک و خطیب بغدادی آن را در تاریخ خود ج 3 ص 257 به چندین طریق نقل کرده و آن را صحیح دانسته جز اینکه تمام حدیث را یاد نکرده بلکه فقط خطبه را یاد کرده سپس می گوید حدیث را به تفصیلش.

و شاید خلیفه به رأی زنی که درست رفته بود عمل کرده و با ام کلثوم ازدواج کرد ومهر او را چهل هزار قرار داد چنانچه در تاریخ ابن کثیر ج 7 ص 139 و 81 و الاصابه ج 4 ص 492 و الفتوحات الاسلامیه ج 2 ص 472 یاد شده است.

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 137

متن عربی

5- کلُّ الناس أفقه من عمر

عن مسروق بن الأجدع قال: رکب عمر بن الخطّاب منبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ثمّ

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 137

قال: أیّها الناس ما إکثارکم فی صداق النساء؟ و قد کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم و أصحابه و الصدقات فیما بینهم أربعمائة درهم فما دون ذلک، و لو کان الإکثار فی ذلک تقوی عند اللَّه أو کرامة لم تسبقوهم إلیها، فلأعرفنّ ما زاد رجل فی صداق امرأة علی أربعمائة درهم. قال: ثمّ نزل فاعترضته امرأة من قریش فقالت: یا أمیر المؤمنین نهیت الناس أن یزیدوا فی مهر النساء علی أربعمائة درهم؟ قال: نعم. فقالت: أما سمعت ما أنزل اللَّه فی القرآن؟ قال: و أیّ ذلک؟ فقالت: أما سمعت اللَّه یقول: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً

) «1»؟ قال: فقال: اللّهمّ غفراً، کلُّ الناس أفقه من عمر، ثمّ رجع فرکب المنبر فقال: أیّها الناس إنّی کنت نهیتکم أن تزیدوا النساء فی صدقاتهنّ علی أربعمائة درهم فمن شاء أن یعطی من ماله- أو: فمن طابت نفسه- فلیفعل.

أخرجه «2» أبو یعلی فی مسنده الکبیر، و سعید بن منصور فی سننه، و المحاملی فی أمالیه، و ابن الجوزی فی سیرة عمر (ص 129)، و ابن کثیر فی تفسیره (1/467) عن أبی یعلی و قال: إسناده جیّد قویّ، و الهیثمی فی مجمع الزوائد (4/284)، و السیوطی فی الدرّ المنثور (2/133)، و فی جمع الجوامع کما فی ترتیبه (8/298)، و فی الدرر المنتثرة (ص 243) نقلًا عن سبعة من الحفّاظ و منهم أحمد و ابن حبّان و الطبرانی، و ذکره الشوکانی فی فتح القدیر (1/407)، و العجلونی فی کشف الخفاء (1/269) نقلًا عن أبی یعلی و قال: سنده جیّد، و ابن درویش الحوت فی أسنی المطالب (ص 166) و قال: حدیث: کلُّ أحد أعلم أو أفقه من عمر، قاله عمر لمّا نهی عن المغالاة فی الصداق و قالت امرأة: قال اللَّه (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً

)، رواه أبو یعلی و سنده جیّد، و عند البیهقی منقطع.

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 138

صورة أخری:

عن عبد اللَّه بن مصعب قال: قال عمر بن الخطاب رضی الله عنه: لا تزیدوا فی مهور النساء علی أربعین أوقیة و إن کانت بنت ذی الفضة- یعنی یزید بن الحصین الحارثی- فمن زاد ألقیت الزیادة فی بیت المال، فقامت امرأة من صفِّ النساء طویلة فی أنفها فطس. فقالت: ما ذاک لک. قال: و لِمَ؟ قالت: إنّ اللَّه تعالی یقول: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً

). الآیة. فقال عمر: امرأة أصابت و رجل أخطأ.

أخرجه «1» الزبیر بن بکّار فی الموفّقیات، و ابن عبد البرّ فی جامع العلم کما فی مختصره (ص 66)، و ابن الجوزی فی سیرة عمر (ص 129)، و فی کتابه الأذکیاء (ص 162)، و القرطبی فی تفسیره (5/99)، و ابن کثیر فی تفسیره (1/467)، و السیوطی فی الدرّ المنثور (2/133)، و فی جمع الجوامع کما فی ترتیبه الکنز (8/298)، عن ابن بکّار و ابن عبد البرّ، و السندی فی حاشیة سنن ابن ماجة (1/584)، و العجلونی فی کشف الخفاء (1/270 و 2/118).

صورة ثالثة:

أخرج البیهقی فی سننه الکبری (7/233)، عن الشعبی قال: خطب عمر بن الخطاب رضی الله عنه الناس فحمد اللَّه و أثنی علیه و قال: ألا لا تغالوا فی صداق النساء فإنّه لا یبلغنی عن أحد ساق أکثر من شی ء ساقه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أو سیق إلیه إلّا جعلت فضل ذلک فی بیت المال ثمّ نزل، فعرضت له امرأة من قریش فقالت: یا أمیر المؤمنین

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 139

أکتاب اللَّه تعالی أحقُّ أن یتّبع أو قولک؟ قال: بل کتاب اللَّه تعالی، فما ذاک؟ قالت: نهیت الناس آنفاً أن یغالوا فی صداق النساء و اللَّه تعالی یقول فی کتابه: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً

) فقال عمر رضی الله عنه: کلُّ أحد أفقه من عمر- مرّتین أو ثلاثاً- الحدیث.

و ذکره السیوطی فی جمع الجوامع کما فی الکنز «1» (8/298) نقلًا عن سنن سعید ابن منصور «2» و البیهقی، و رواه السندی فی حاشیة السنن لابن ماجة (1/583)، و العجلونی فی کشف الخفاء (1/269 و 2/118).

صورة رابعة:

قام عمر خطیباً فقال: أیّها الناس لا تغالوا بصداق النساء فلو کانت مکرمة فی الدنیا أو تقوی عند اللَّه لکان أولاکم بها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ما أصدق امرأة من نسائه أکثر من اثنتی عشرة أوقیة، فقامت إلیه امرأة فقالت له: یا أمیر المؤمنین لِمَ تمنعنا حقّا جعله اللَّه لنا؟ و اللَّه یقول: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً

). فقال عمر: کلُّ أحد أعلم من عمر، ثمّ قال لأصحابه: تسمعوننی أقول مثل هذا القول فلا تنکرونه علیّ حتی تردّ علیّ امرأة لیست من أعلم النساء.

تفسیر الکشّاف (1/357)، شرح صحیح البخاری للقسطلانی (8/57) «3».

صورة خامسة:

أخرج الحافظان عبد الرزّاق «4» و ابن المنذر، بالإسناد عن عبد الرحمن السلمی

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 140

قال: قال عمر بن الخطاب: لا تغالوا فی مهور النساء، فقالت امرأة: لیس ذلک لک یا عمر، إنّ اللَّه یقول: و آتیتم إحداهنّ قنطاراً من ذهب- قال: و کذلک هی فی قراءة عبد اللَّه بن مسعود- فلا یحلُّ لکم أن تأخذوا منه شیئاً، فقال عمر: إنّ امرأة خاصمت عمر فخصمته.

تفسیر ابن کثیر (1/467)، إرشاد الساری للقسطلانی «1» (8/57)، حاشیة السندی علی سنن ابن ماجة (1/583)، کنز العمّال «2» (8/298)، کشف الخفاء (1/269 و 2/118).

صورة سادسة:

قال عمر رضی الله عنه علی المنبر: لا تغالوا بصدقات النساء، فقالت امرأة: أ نتّبع قولک أم قول اللَّه: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً

)، فقال عمر: کلُّ أحد أعلم من عمر، تزوّجوا علی ما شئتم.

تفسیر النسفی «3» هامش تفسیر الخازن (1/353)، کشف الخفاء (1/388).

صورة سابعة:

إنّ عمر قال علی المنبر: ألا لا تغالوا فی مهور نسائکم، فقامت امرأة فقالت: یا ابن الخطاب اللَّه یعطینا و أنت تمنعنا؟ و تلت الآیة فقال: کلُّ الناس أفقه منک یا عمر.

تفسیر القرطبی (5/99)، تفسیر النیسابوری (ج 1) سورة النساء، تفسیر

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 141

الخازن (1/353)، الفتوحات الإسلامیّة (2/477) و زاد فیه: حتی النساء «1».

صورة ثامنة:

قال عمر مرّة: لا یبلغنی أنّ امرأة تجاوز صداقها صداق نساء النبیِّ إلّا ارتجعتُ ذلک منها، فقالت له امرأة: ما جعل اللَّه لک ذلک، إنّه تعالی قال: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً

) الآیة. فقال: کلُّ الناس أفقه من عمر حتی ربّات الحجال، ألا تعجبون من إمام أخطأ و امرأة أصابت؟ فاضلت إمامکم ففضلته «2»- فنضلته «3».

و فی لفظ الخازن: امرأة أصابت و أمیر أخطأ «4» و فی لفظ القرطبی «5»: أصابت امرأة و أخطأ عمر. و فی لفظ الرازی فی أربعینه (ص 467): کلُّ الناس أفقه من عمر حتی المخدّرات فی البیوت.

و فی لفظ الباقلانیّ فی التمهید (ص 199): امرأة أصابت و رجل أخطأ، و أمیر ناضل فنضل، کلُّ الناس أفقه منک یا عمر.

صورة تاسعة:

صعد عمر رضی الله عنه المنبر فقال: أیّها الناس لا تزیدوا فی مهور النساء علی أربعمائة درهم فمن زاد ألقیت زیادته فی بیت مال المسلمین، فهاب الناس أن یکلّموه، فقامت امرأة فی یدها طول فقالت له: کیف یحلُّ لک هذا؟ و اللَّه یقول: (وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَ

 

                        الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 142

قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً)، فقال عمر رضی الله عنه: امرأة أصابت و رجل أخطأ.

المستطرف «1» (1/70) نقلًا عن المنتظم لابن الجوزی.

جمع الحاکم النیسابوری طرق هذه الخطبة لعمر بن الخطاب فی جزء کبیر کما قاله فی المستدرک «2» (2/177) و قال: تواترت الأسانید الصحیحة بصحّة خطبة أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب رضی الله عنه بذلک. و أقرّه الذهبی فی تلخیص المستدرک «3»، و أخرجها الخطیب البغدادی فی تاریخه (3/257) بعدّة طرق و صحّحها، غیر أنّه لم یذکر تمام الحدیث بل یذکر الخطبة فحسب ثمّ یقول الحدیث بطوله.

و لعلّ الخلیفة أخذ برأی امرأة أصابت و تزوّج بأُمّ کلثوم و جعل مهرها أربعین ألفاً کما فی تاریخ ابن کثیر «4» (7/81، 139)، الإصابة (4/492)، الفتوحات الإسلامیة «5» (2/472).