اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۱۳ آبان ۱۴۰۳

کسانی که بر نهج البلاغه شرح نوشته‌اند

متن فارسی

و نیز از دورانهاى بسیار قدیم، نزدیک به عصر مؤلف، دانشمندان به شرح این کتاب شریف پرداخته، و تا کنون بیش از 70 شرح بر آن نوشته‌اند، از جمله:

1- سید على ابن الناصر، معاصر سرورمان شریف رضى، به نام «اعلام نهج البلاغه» و آن اولین و قدیمی‌ترین شرح نهج البلاغه میباشد.

2- احمد بن محمد، و برى، از دانشمندان قرن پنجم.

3- ضیاء الدین، ابو الرضا، فضل اللّه راوندى، قسمتهائى از نهج البلاغه را در سال 511 بعنوان تعلیق و پاورقى شرح نوشته.

4- ابو الحسن، على بن ابى القاسم: زید بن امیرک: محمد بن ابى على: حسین بن ابى سلیمان: فندق بن ایوب بن حسن بن احمد بن عبد الرحمن بن عبید اللّه بن عمر بن حسن بن عثمان بن ایوب بن خزیمة بن عمر بن خزیمة بن ثابت: «ذو الشهادتین» از صحابه رسول خدا، این مرد که از بیهق نیشابور است، در شمار مشایخ ابن شهر آشوب بوده و نهج- البلاغه را در سال 516 نزد شیخ حسن بن یعقوب قارى خوانده و شرحى بر آن نوشته بنام «معارج نهج البلاغه». در روز شنبه 27 شعبان در سبزوار متولد شده و در سال 565 دارفانى را وداع گفته است «1».

5- ابو الحسین، سعید بن هبة اللّه، قطب الدین راوندى، در گذشته 573، نام شرحش: «منهاج البراعه».

6- شیخ ابو الحسین، محمد بن حسین بن حسن بیهقى نیشابورى، مشهور به- «قطب الدین کیدرى» شرحى دارد به نام «حدائق الحقائق» در سال 576 از این شرح فارغ شده.

7- افضل الدین، حسن «2» بن على بن احمد ماهابادى، از اساتید شیخ منتجب الدین صاحب «الفهرست» در گذشته بعد از سال 585 میباشد.

8- قاضى، عبد الجبار. «3» علامه نورى در «مستدرک» در شمار شارحین نهج البلاغه نام او را یاد کرده، و این نام بین جماعتى از دانشمندان معاصر شیخ طوسى مشترک است.

9- فخر رازى، محمد بن عمر طبرى شافعى، در گذشته 606، چنانکه «قفطى» در «تاریخ الحکماء» یاد کرده.

10- ابو حامد، عز الدین، عبد الحمید، مشهور به «ابن ابى الحدید» معتزلى مدائنى، در گذشته 655، شرح او معروف و متداول است، سلطان محمود طبسى که ذکرش خواهد آمد، آنرا تلخیص کرده.

11- سید، رضى الدین، ابو القاسم، على بن موسى بن طاوس، حسینى در گذشته 664.

12- ابو طالب، تاج الدین، معروف به «ابن الساعى» على بن انجب بن عثمان بن عبد اللّه بغدادى، در گذشته 674. این دانشمند تألیفات فراوانى دارد، از جمله شرح نهج البلاغه است چنانکه در «منتخب المختار» ص 138 آمده.

13- کمال الدین شیخ میثم بن على بن میثم، بحرانى، در گذشته 679، سه شرح بر نهج البلاغه دارد: بزرگ کوچک. متوسط.

14- شیخ احمد بن حسن ناوندى، از دانشمندان قرن هفتم، شاگرد شیخ جمال الدین ورامینى. حواشى فراوانى بر «نهج البلاغه» از تقریرات استادش ورامینى ثبت کرده.

15- علامه حلى، جمال الدین، ابو منصور، حسن بن یوسف بن مطهر، در گذشته 726.

16- شیخ، کمال الدین ابن عبد الرحمن بن محمد بن ابراهیم عتائقى حلى، یکى از دانشمندان قرن هشتم، شرحى دارد در چهار جلد.

17- یحیى بن حمزه علوى یمنى، از پیشوایان زیدیه، در گذشته 749، در شرح خود، به حل مشکلات لغوى نهج البلاغه اکتفا کرده است.

18- سعد الدین، مسعود بن عمر بن عبد اللّه تفتازانى شافعى، در گذشته 791 یا 792 یا 793.

19- سید افصح الدین «1» محمد بن حبیب اللّه بن احمد حسینى، تاریخ فراغت از شرح، سال 881.

20- مولى، قوام الدین، یوسف بن حسن، مشهور به «قاضى بغداد» در حدود سال 927 در گذشته است.

21- ابو الحسن، على بن حسن زواره از شاگردان محقق کرکى. شرحى بزبان فارسى دارد بنام «روضة الابرار» که در سال 947 از نوشتن آن فراغت یافته.

22- مولى جلال الدین، حسین بن خواجه شرف الدین عبد الحق اردبیلى معروف به «الهى» در گذشته سال 950، شرحى بزبان فارسى نوشته بنام «منهج الفصاحه».

23- مولى فتح اللّه ابن مولى شکر اللّه کاشانى، در گذشته 988، شرحى فارسى بنام: «تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین».

24- عز الدین، على بن جعفر: شمس الدین آملى، از شاگردان شیخ على بن هلال جزائرى، شرح فارسى.

25- مولى، عماد الدین على قارى استر آبادى، از بزرگان قرن دهم، حاشیه بر نهج.

26- مولى، شمس بن محمد بن مراد، در سال 1013، شرح ابن ابى الحدید معتزلى را ترجمه کرده است.

27- شیخ بهائى عاملى، در گذشته 1031، شرحى بر نهج البلاغه نوشته که ناتمام مانده، این را «برقعى» در نامه که بمن نگاشته، تذکر داده است.

28- شیخ الرئیس، ابو الحسن میرزا قاجار، شرحى نوشته، ناتمام. (نامه مزبور برقعى).

29- شیخ نور محمد، ابن قاضى عبد العزیز، ابن قاضى طاهر محمد، محلى شرح فارسى به سال 1028.

30- مولى عبد الباقى خطاط صوفى، تبریزى، در گذشته 1039، شرح فارسى بنام «منهاج الولایة «1»».

31- مولى، نظام الدین، على بن حسن جیلانى، شرحى بنام: «أنوار الفصاحة» نوشته در سه جلد، از نگاشتن جلد اول در تاریخ چهارم ربیع الاول 1053 فارغ شده.

32- شیخ حسین بن شهاب الدین بن حسین عاملى کرکى، در گذشته 1076 در سن 68 سالگى.

33- فخر الدین، عبد اللّه بن مؤید باللّه. شرح ابن ابى الحدید را تلخیص کرده بنام «العقد النضید المستخرج من شرح ابن ابى الحدید» نسخه یافت شده با تاریخ 1080.

34- سید ماجد بن محمد بحرانى، در گذشته 1097، شرح او ناتمام مانده.

35- شیخ محمد مهدى بن ابى تراب سهندى، شرح فارسى، تاریخ فراغ، ماه رمضان 1097.

36- میرزا علاء الدین محمد گلستانه، در گذشته 1100، شرحى بنام «حدائق الحقائق» و شرحى کوتاه بنام «بهجة الحدائق».

37- سید حسن بن مطهر بن محمد یمنى، جرموزى، حسنى (1110- 1044).

شوکانى در «البدر الطالع» ج 1 ص 311 از شرح او یاد کرده.

38- مولى تاج الدین حسن، معروف به «ملاتاجا» پدر فاضل هندى، در گذشته 1137 شرحى دارد بزبان فارسى، در اصفهان دیده شده.

39- مولى محمد صالح بن محمد باقر، روغنى، قزوینى، از بزرگان قرن یازدهم شرح فارسى، چاپ ایران. «1»

40- سید نعمة اللّه بن عبد اللّه، جزائرى شوشترى، در گذشته 1112، شرحى در سه جلد.

41- مولى، سلطان محمود بن غلامعلى طبسى قاضى، از شاگردان علامه مجلسى.

42- مولى، محمد رفیع بن فرج گیلانى، در گذشته حدود 1160 در مشهد رضوى.

43- شیخ محمد على بن شیخ ابو طالب زاهدى، گیلانى اصفهانى، در گذشته 1181 در هند، برخى خطبه‌ها را شرح نوشته.

44- سید عبد اللّه بن محمد رضا، شبر حسینى کاظمى، در گذشته 1242، دو شرح دارد.

45- امیر محمد مهدى، خاتون آبادى اصفهانى، در گذشته 1263. شرح فارسى.

46- حاج سید محمد تقى بن امیر محمد مؤمن حسینى قزوینى، در گذشته 1270. شرح فارسى.

47- میرزا باقر نواب ابن محمد بن محمد لاهیجى اصفهانى. به فرمان سلطان فتحعلى شاه قاجار شرحى بفارسى نگاشته که در ایران چاپ شده.

48- حاج نصر اللّه بن فتح اللّه دزفولى، به فرمان سلطان ناصر الدین شاه قاجار شرح ابن ابى الحدید را به فارسى ترجمه کرده و تحقیقاتى بر آن افزوده. تاریخ فراغ 1292.

49- سید صدر الدین بن محمد باقر موسوى، دزفولى، از شاگردان آقا محمد بیدآبادى.

50- سید مفتى عباس، در گذشته 1306 (یکى از شعراء «غدیر» در قرن چهاردهم). برقعى ضمن نامه به من نوشته که شرحى بر نهج البلاغه دارد.

51- مولى احمد بن على اکبر مراغى تبریزى، در گذشته پنجم محرم 1310 تعلیقه بر مشکلات نهج البلاغه دارد.

52- شیخ بهاء الدین محمد (از شعراء غدیر در قرن چهاردهم) شرحى دارد (نامه برقعى).

53- استاد، محمد حسن، نائل مرصفى، مشکلات لغوى نهج را شرح کرده و به صورت پاورقى ذیل کتاب، در مصر به چاپ رسیده، سال 1328.

54- شیخ محمد عبده، در گذشته 1323.

55- حاج میرزا حبیب اللّه موسوى خوئى، در گذشته حدود 1326. شرحى مفصل به نام «منهاج البراعة».

56- شیخ جواد طارمى ابن حاج مولى محرم على زنجانى، در گذشته 1325. نام آن: «شرح الاحتشام على نهج بلاغة الامام».

57- حاج میرزا ابراهیم خوئى، در سال 1325 شهید شده، شرحى بنام: «الدرة النجفیة» دارد. در تبریز سال 1293 چاپ شده.

58- جهانگیر خان قشقائى در گذشته 1328 در اصفهان.

59- سید اولاد حسن بن محمد حسن هندى، در گذشته 1338، بنام «الاشاعه».

60- شیخ محمد حسین بن محمد خلیل شیرازى، در گذشته 1340.

61- سید على اطهر کهجوى هندوى، در گذشته شعبان 1352.

62- استاد محى الدین خیاط، ساکن بیروت. شرح او در سه جلد چاپ شده.

63- سید ذاکر حسین اختر دهلوى، معاصر، شرح بزبان اردو.

64- استاد محمد بن عبد الحمید مصرى، شرح محمد عبده، باضافه بعضى افادات و تحقیقات او با هم چاپ شده.

65- سید ظفر مهدى لکهنوى، شرح بزبان اردو.

66- سید هبة الدین محمد على، شهرستانى، شرحى بنام «بلاغ المنهج».

67- شیخ محمد على بن بشارت خیقانى، شرحى دارد که در قصیده شیخ احمد نحوى در ستایش همین شارح، یاد شده.

و لقد کسى نهج البلاغة فکره             شرحا فأظهر کل خاف مضمر

 

* در نامه برقعى به من نام این شارحان نیز یاد شده:

68- میرزا محمد تقى الماسى، نوه علامه مجلسى. شرح فارسى، تمام نشده.

69- شیخ عبد اللّه بحرانى، صاحب «عوالم».

70- شیخ عبد اللّه بن سلیمان بحرانى، سماهیجى.

71- حاج مولى على، علیارى تبریزى.

72- شیخ ملا حبیب اللّه کاشانى. صاحب تألیفات گرانبها.

73- سید عبد الحسین حسینى، آل کمونه، بروجردى.

74- میرزا محمد على بن محمد نصیر، چهاردهى گیلانى، شرح در سه جلد.

75- میرزا محمد على قراچه داغى تبریزى.

76- استاد محمد محیى الدین عبد الحمید، معلم دانشکده «اللغة العربیة» در دانشگاه «الازهر». شرح شیخ محمد عبده را دیده و مباحث مهمى بر آن افزوده که مجتمعا در ذیل نهج البلاغه در مطبعه استقامت مصر چاپ شده.

زیادات چاپ دوم:

[مطلع شدیم که جمعى از بزرگان معاصر، در پیرامون «نهج البلاغه» تألیفات گرانبها و یادداشتهاى پرارزشى تهیه کرده‌اند، از جمله:

77- حاج میرزا خلیل، صیمرى، کمره‌اى، طهرانى، شرحى طولانى و مفصل در 24 جلد ترتیب داده که برخى اجزاء مهم آن در تهران به طبع رسیده.

78- سید محمود طالقانى، شرحى بس طولانى که برخى مجلدات آن بطبع رسیده.

79- حاج سید على نقى، فیض الاسلام، اصفهانى، در 6 جلد با خط زیبا چاپ شده.

80- حاج میرزا محمد على، انصارى قمى، با نظم و نثر فارسى در چند جلد با سبکى زیبا چاپ شده.

81- جواد فاضل، برخى خطبه‌ها را با زبانى شیرین و بیانى نمکین به فارسى برگردانده‌].

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 257

متن عربی

و قد توالت علیه الشروح منذ عهد قریب من عصر المترجَم له بما یربو على

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 257

السبعین شرحاً، و ممّن شرحه:

1- السیّد علیّ بن الناصر المعاصر لسیّدنا الشریف الرضی، شرحه و أسمى شرحه ب- (أعلام نهج البلاغة)، و هو أوّل الشروح و أقدمها.

2- أحمد بن محمد الوبری، من أعلام القرن الخامس.

3- ضیاء الدین أبو الرضا فضل اللَّه الراوندی، علّق علیه سنة (511).

4- أبو الحسن علیُّ بن أبی القاسم زید بن أمیرک محمد بن أبی علیّ الحسین ابن أبی سلیمان فندق بن أیّوب بن الحسن بن أحمد بن عبد الرحمن بن عبید اللَّه بن عمر ابن الحسن بن عثمان بن أیّوب بن خُزیمة بن عمر بن خُزیمة بن ثابت ذی الشهادتین صاحب رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم البیهقی النیسابوری، من مشایخ ابن شهرآشوب، قرأ نهج البلاغة على الشیخ الحسن بن یعقوب القارئ سنة (516) و شرحه و أسماه ب (معارج نهج البلاغة). ولد یوم السبت سابع و عشرین شعبان فی سبزوار و مات سنة (565) ( «1»).

5- أبو الحسین سعید بن هبة اللَّه قطب الدین الراوندی المتوفّى (573)، أسمى شرحه ب (منهاج البراعة).

6- الشیخ أبو الحسین محمد بن الحسین بن الحسن البیهقی النیسابوری، الشهیر بقطب الدین الکیدری، له شرحه الموسوم ب- حدائق الحقائق- فرغ من تألیفه سنة (576).

7- أفضل الدین الحسن بن علیّ بن أحمد الماهابادی، أحد مشایخ صاحب

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 258

الفهرست الشیخ منتجب الدین المتوفّى بعد سنة (585) ( «1»).

8- القاضی عبد الجبّار، المردّد بین جمعٍ ( «2») مقارنین بعصر شیخ الطائفة، ذکره العلّامة النوری فی المستدرک ( «3»).

9- الفخر الرازی محمد بن عمر الطبری الشافعیّ المتوفّى (606)، کما صرّح به القفطی فی تاریخ الحکماء ( «4»).

10- أبو حامد عزُّ الدین عبد الحمید الشهیر بابن أبی الحدید المعتزلی المدائنی المتوفّى سنة (655)، له شرحه الدائر الذی اختصره المولى سلطان محمود الطبسی الآتی ذکره.

11- السیّد رضی الدین أبو القاسم علیُّ بن موسى بن طاووس الحسینی المتوفّى سنة (664).

12- أبو طالب تاج الدین المعروف بابن الساعی علیّ بن أنجب بن عثمان بن عبد اللَّه البغدادی المتوفّى (674)، صاحب التآلیف الکثیرة منها شرح نهج البلاغة، کما فی منتخب المختار (ص 138).

13- کمال الدین الشیخ میثم بن علیّ بن میثم البحرانی المتوفّى (679)، له شرحه الکبیر و المتوسط و الصغیر.

14- الشیخ أحمد بن الحسن النهاوندی، من أعلام القرن السابع تلمیذ الشیخ

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 259

جمال الدین الورامینی، له حواشٍ کثیرة على نهج البلاغة من تقریرات أستاذه المذکور.

15- العلّامة الحلّی، جمال الدین أبو منصور الحسن بن یوسف بن المطهّر المتوفّى (726).

16- الشیخ کمال الدین عبد الرحمن بن محمد بن إبراهیم العتائقی الحلّی، أحد أعلام القرن الثامن، له شرحه الکبیر فی أربع مجلّدات.

17- یحیى بن حمزة العلوی الیمنی من أئمّة الزیدیّة المتوفّى (749)، اقتصر فی شرحه على حلّ عویصاته اللغویّة.

18- سعد الدین مسعود بن عمر بن عبد اللَّه التفتازانی الشافعیّ المتوفّى (791، 792، 793).

19- السیّد أفصح الدین محمد بن حبیب اللَّه بن أحمد الحسینی، فرغ من شرحه فی شهر صفر سنة (881) ( «1»).

20- المولى قوام الدین یوسف بن حسن الشهیر بقاضی بغداد المتوفّى حدود سنة (927).

21- أبو الحسن علیّ بن الحسن الزواری، من تلمذة المحقِّق الکرکی، شرحه بالفارسیة و أسماه ب (روضة الأبرار) فرغ منه سنة (947).

22- المولى جلال الدین الحسین ابن خواجة شرف الدین عبد الحقّ الأردبیلی المعروف بالإلهی المتوفّى (950)، شرحه بالفارسیة و یسمّى ب (منهج الفصاحة).

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 260

23- المولى فتح اللَّه ابن المولى شکر اللَّه القاشانی المتوفّى (988)، له شرحه الفارسی المطبوع الموسوم ب (تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین).

24- عزُّ الدین علیُّ بن جعفر شمس الدین الآملی، من تلمذة الشیخ علیّ بن هلال الجزائری، له شرحه بالفارسیة.

25- المولى عماد الدین علیّ القاری الأسترآبادیّ أحد أعلام القرن العاشر، له تعلیق على الکتاب.

26- المولى شمس بن محمد بن مراد، ترجم شرح ابن أبی الحدید المعتزلی سنة (1013).

27- شیخنا البهائیّ العاملی المتوفّى (1031)، له شرح نهج البلاغة و لم یتمّ، ذکره البرقعی فیما کتبه إلینا.

28- الشیخ الرئیس أبو الحسن میرزا القاجاری، له شرحه لم یتمّ، کتبه إلینا السیّد البرقعی.

29- الشیخ نور محمد ابن القاضی عبد العزیز ابن القاضی طاهر محمد المحلّی، شرحه فارسیّا سنة (1028).

30- المولى عبد الباقی الخطّاط الصوفی التبریزی المتوفّى (1039)، شرحه بالفارسیة و سمّاه ب (منهاج الولایة) ( «1»).

31- المولى نظام الدین علیّ بن الحسن الجیلانی، یسمّى شرحه ب (أنوار الفصاحة)، فرغ من أوّل مجلّداته الثلاث 4 ربیع الأوّل سنة (1053).

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 261

32- الشیخ حسین بن شهاب الدین بن الحسین العاملی الکرکی المتوفّى (1076) عن (68) سنة.

33- فخر الدین عبد اللَّه ابن المؤیّد باللَّه، لخّص شرح ابن أبی الحدید و أسماه (العقد النضید المستخرج من شرح ابن أبی الحدید)، توجد منه نسخة مؤرّخة بسنة (1080).

34- السیّد ماجد بن محمد البحرانی المتوفّى (1097) لم یتمّ شرحه.

35- الشیخ محمد مهدی بن أبی تراب السهندی، شرحه باللغة الفارسیة و فرغ منه فی شهر رمضان سنة (1097).

36- میرزا علاء الدین محمد گلستانه المتوفّى (1100)، یُسمّى شرحه ب (حدائق الحقائق)، و شرحه الآخر الصغیر ب (بهجة الحدائق).

37- السیّد حسن بن مطهّر بن محمد الیمنی الجرموزی الحسنی المولود (1044) و المتوفّى (1110)، له شرحه ذکره له الشوکانی فی البدر الطالع (1/211).

38- المولى تاج الدین حسن المعروف بملّا تاجا والد شیخنا الفاضل الهندی المتوفّى (1137) له شرح فارسیّ یوجد فی أصبهان.

39- المولى محمد صالح بن محمد باقر الروغنی القزوینی، من أعلام القرن الحادی عشر، شرحه فارسیّا طبع بإیران ( «1»).

40- السیّد نعمة اللَّه بن عبد اللَّه الجزائری التستری المتوفّى (1112)، له شرحه فی ثلاث مجلّدات.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 262

41- المولى سلطان محمود بن غلام علیّ الطبسی القاضی، من تلمذة العلّامة المجلسی.

42- المولى محمد رفیع بن فرج الجیلانی المتوفّى بالمشهد الرضوی حدود (1160).

43- الشیخ محمد علیّ ابن الشیخ أبی طالب الزاهدی الجیلانی الأصبهانی المتوفّى فی الهند (1181)، له شرح بعض خطبه.

44- السیّد عبد اللَّه بن محمد رضا الشبّر الحسینی الکاظمی المتوفّى (1242)، له شرحان.

45- الأمیر محمد مهدی الخاتون‏آبادی الأصبهانی المتوفّى (1263)، له شرحه بالفارسیة.

46- الحاج السیّد محمد تقی ابن الأمیر محمد مؤمن الحسینی القزوینی المتوفّى (1270)، له شرحه بالفارسیة.

47- میرزا باقر النوّاب بن محمد بن محمد اللاهجی الأصبهانی، کتب له شرحاً بالفارسیة بأمر السلطان فتح علیّ شاه القاجار، و طبع بإیران.

48- الحاج نصر اللَّه بن فتح اللَّه الدزفولی، ترجم شرح ابن أبی الحدید للفارسیة، و زاد علیه تحقیقاته بأمر السلطان ناصر الدین شاه القاجار، و فرغ منه سنة (1292).

49- السیّد صدر الدین بن محمد باقر الموسوی الدزفولی، من تلمذة آقا محمد البیدآبادی.

50- السیّد مفتی عبّاس المتوفّى (1306)، أحد شعراء الغدیر فی القرن الرابع عشر، عدّه البرقعی فیما کتبه إلینا من شرّاحه.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 263

51- المولى أحمد بن علیّ أکبر المراغی، نزیل تبریز المتوفّى 5 محرّم سنة (1310)، علّق على مشکلاته.

52- الشیخ بهاء الدین محمد، أحد شعراء الغدیر فی القرن الرابع عشر، له شرحه، ذکره البرقعی فیما کتبه إلینا.

53- الأستاذ محمد حسن نائل المرصفی، شرح مشکلات لغاته، طُبع بمصر تعلیقاً علیه سنة (1328).

54- الشیخ محمد عبده المتوفّى سنة (1323).

55- الحاج میرزا حبیب اللَّه الموسوی الخوئی المتوفّى حدود (1326)، له شرحه الکبیر الموسوم ب (منهاج البراعة).

56- الشیخ جواد الطارمی ابن الحاج المولى محرم علی الزنجانی المتوفّى سنة (1325)، له شرحه الموسوم ب (شرح الاحتشام على نهج بلاغة الإمام).

57- الحاج میرزا إبراهیم الخوئی الشهید سنة (1325)، له شرحه المسمّى ب (الدرّة النجفیة) طُبع فی تبریز سنة (1293).

58- جهانگیر خان القشقائی المتوفّى بأصبهان سنة (1328).

59- السیّد أولاد حسن بن محمد حسن الهندی المتوفّى سنة (1338)، یُسمّى شرحه ب (الإشاعة).

60- الشیخ محمد حسین بن محمد خلیل الشیرازی، المتوفّى (1340).

61- السیّد علی أطهر الکهجوی الهندی، المتوفّى فی شعبان سنة (1352).

62- الأستاذ محیی الدین الخیّاط، نزیل بیروت، طُبع شرحه فی ثلاث مجلّدات.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 264

63- السیّد ذاکر حسین أختر الدهلوی المعاصر، شرحه بلغة أردو.

64- الأستاذ محمد بن عبد الحمید المصری، زاد على شرح الشیخ محمد عبده بعض إفاداته و طُبع.

65- السیّد ظفر مهدی اللکهنوی، له شرحه بلغة أردو.

66- السیّد هبة الدین محمد علیّ الشهرستانی، له شرحه الموسوم ب (بلاغ النهج).

67- الشیخ محمد علیّ بن بشارة الخیقانی، له شرحه ذکره له الشیخ أحمد النحوی فی قصیدة یمدحه بها، فقال:

و لقد کسى نهج البلاغة فکره             شرحاً فأظهر کلّ خافٍ مضمرِ

 

و کتب إلینا البرقعی من شرّاحه:

68- میرزا محمد تقی الألماسی حفید العلّامة المجلسی، قال: له شرحه بالفارسیة لم یتمّ.

69- الشیخ عبد اللَّه البحرانی، صاحب العوالم.

70- الشیخ عبد اللَّه بن سلیمان البحرانی السماهیجی.

71- الحاج المولى علیّ العلیاری التبریزی.

72- الشیخ ملّا حبیب اللَّه الکاشانی، صاحب التآلیف القیّمة.

73- السیّد عبد الحسین الحسینی آل کمّونة البروجردی.

74- میرزا محمد علی بن محمد نصیر چهاردهی الگیلانی، له شرحه فی ثلاث مجلّدات.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏4، ص: 265

75- میرزا محمد علی قراجه داغی التبریزی.

76- الأستاذ محمد محیی الدین عبد الحمید المدرس فی کلّیة اللغة العربیة بالأزهر، زاد على شرح الشیخ محمد عبده زیادات هامّة، طُبعت مع الأصل و الشرح بمصر فی مطبعة الاستقامة ( «1»).

و وقفنا على آثار قیّمة أو مآثر خالدة حول نهج البلاغة لجمع ممّن عاصرناهم، ألا و هم:

77- الحاج میرزا خلیل الصیمری الکمرئی الطهرانی، شرح النهج و أطنب فی أربعة و عشرین مجلّداً، طُبع بعض تلکم الأجزاء الضخمة الفخمة القیّمة بطهران.

78- السیّد محمود الطالقانی، شرحه فی عدّة مجلّدات طُبع غیر واحد منها.

79- الحاج السیّد علیّ النقیّ فیض الإسلام الأصبهانی، ترجمه فی ست مجلّدات، طُبعت فی طهران بأجود خطّ و أحسن ورق.

80- الحاج میرزا محمد علی الأنصاری القمّی، ترجمه نظماً و نثراً للفارسیة فی عدّة مجلّدات وقفت على ثلاث منها مطبوعة بأجمل هیئة و أبهى صورة.

81- جواد فاضل، ترجم جملة من خطبه للفارسیة بأسلوب بدیع و بیان ملیح.