96 اجتهاد خلیفه در نامها و کنیه ها
1- از زید بن اسلم از پدرش حکایت شده که عمر بن خطاب پسرى را زد که کنیه ابو عیسى داشت، و مغیره بن شعبه دارای کنیه ابى عیسى بود پس عمر به او گفت: آیا تو را کافى نیست که مکنّى به ابى عبد الله باشى، پس گفت که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مرا کنیه ابو عیسى داد، عمر گفت: به درستی که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بتحقیق که بر او گناه گذشته و آینده اش بخشیده شده و ما در مجلسمان (و یا بلفظ ابو داود در جلجتنا و تغ تغمان) هستیم پس همواره او را بکنیه ابو عبد الله صدا میزد تا هلاک شد.
صورت دیگر
مغیره اجازه خواست بر عمر پس گفت: کى، گفت: ابو عیسى گفت: ابو عیسى کیست، گفت: مغیره بن شعبه، گفت: پس آیا براى عیسى پدرى است، پس بعضى از صحابه گواهى دادند که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله او را مکنّى بکنیه ابو عیسى نمودند، پس گفت: به درستی که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله گناه او بخشیده شده و ما نمیدانیم با ما چه میشود او را کنیه ابو عبد الله داد. «1»
2- کنیز عبید الله بن عمر آمد پیش عمر که از او شکایت کند، پس گفت: آیا مرا معاف نمیکنى و نجات نمیدهى از ابى عیسى، گفت: ابو عیسى کیست، گفت: پسرت عبید الله، گفت: لعنت بر تو او را بکنیه ابو عیسى میخوانى و عبید الله را خواست و گفت واى بر تو خود را کنیه ابو عیسى داده اى پس ترسید و ناراحت شد و گرفت دست او را و گاز گرفت تا آنکه فریاد زد پس آنرا با شلّاقش زد و گفت واى بر تو آیا براى عیسى پدر است، آیا نمیدانى کنیه عرب چیست، ابو سلمه، ابو حنظله، ابو عرفطه، ابو مره.
3- عمر … نوشت به اهل کوفه: هیچکس را به اسم پیامبرى موسوم نکنید و دستور داد به جماعتى که تغییر دهند اسامى پسرانشان را که محمد نامیده بودند تا آنکه به او جماعتى از صحابه گفتند که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله اجازه داده بایشان در نام گذارى فرزندانشان بنام آنحضرت پس آنها را ول کرد. «1»
4- از حمزه بن صهیب: حکایت شده که صهیب دارای کنیه ابى یحیى بود و میگفت: که او از عرب است و بسیار به مردم طعام میداد، پس عمر به او گفت: اى صهیب تو را چه میشود که کنیه و لقب ابو یحیى گرفته اى و حال آنکه براى تو فرزندى نیست و میگوئى که تو از عرب هستى و اطعام فراوان میکنى و این اسراف و زیاده روى در مال است، پس صهیب گفت: که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مرا مکنّى بابى یحیى نمود، و اما قول تو در نسب پس من مردى از نمر بن قاسط از اهل موصلم ولى من بچه کوچکى بودم اسیر شدم که اهل و خویشان خود را گم کردم و اما قول تو در طعام، پس به درستی که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله میفرمود اطعام طعام کنید و جواب سلام دهید پس این مرا بر آن داشت که اطعام طعام کنم.
و در عبارتى براى ابى عمر: عمر گفت: نیست چیزى در تو که من تو را اى صهیب عیب کنم و تنقیص نمایم مگر سه خصلت اگر اینها نبود هیچکس را بر تو مقدم نمیداشتم، آیا تو مرا از آنها خبر میدهى، صهیب گفت: هیچ چیزى تو از من نمیپرسى مگر آنکه راست آنرا بتو میگویم، گفت میبینم که تو خود را منتسب بعرب میدانى و حال آنکه زبان تو عجمى است و خود را دارای کنیه ابى یحیى که نام پیامبریست نموده اى و در مالت اسراف و زیاده روى میکنى.
گفت: اما اسراف مالم پس من خرج نکردم آنرا مگر در راه حق و امّا دارای کنیه ابى یحیى بودنم پس رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مرا کنیه ابو یحى داد آیا آنرا ترک کنم براى تو و اما نسبتم بعرب پس براستیکه رومیان مرا در کودکى اسیر کردند پس زبان آنها را فرا گرفتم و من مردى از نمر بن قاسط هستم اگر تو بشکافى از من سر گینى را هر آینه خود را نسبت به آن دهم (کنایه از اینکه هر ریشه و منبث و نژادیکه تو پیدا کنى من خود را به او منسوب خواهم کرد) «1»
5- عمر بن خطاب شنید که مردى صدا میزند (یا ذالقرنین) گفت آیا از نامهاى پیامبران خلاص شدید که اسامى فرشتگان را بلند می کنید. «2»
امینى (رحمه الله علیه) گوید: این روایات روشن میکند از مواردى از جهل و نادانى را:
1- نهى کردن خلیفه از نام گذارى به اسم پیامبر بزرگوار صلّى الله علیه و آله و فرمان دادن او به کسانیکه محمّد نام بودند که آنرا تغییر دهند و حال آنکه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: کسیکه سه پسر براى او متولد شود و یکى از آنها را محمّد نگذارد پس نادانى کرده. «1»
و آنحضرت صلّى اللّه علیه و آله فرمود: هر گاه محمّد نامیدید پس او را نزنید و محرومش نکنید.
و فرمود: صلّى اللّه علیه و آله: هر گاه فرزندنتانرا محمّد نامیدید پس او را اکرام کنید و در مجلس به او جا دهید و صورت و چهره را بر او زشت و کریه نکنید. «2»
و فرمود: صلّى اللّه علیه و آله: به درستی که خدا بنده را نگه میدارد روز قیامت در برابر خود که نام او احمد یا محمّد است پس خداوند تعالى به او می فرماید: بنده من آیا حیاء نکردى از من که مرا معصیت کردى و حال آنکه نام تو نام حبیب من محمّد است، پس بنده از خجلت و شرمنده گى سرش را بزیر انداخته و میگوید: بار خدایا به درستی که من کردم (آنچه نباید بکنم) پس خداوند عز و جل میفرماید:
اى جبرئیل بگیر دست بنده مرا و او را وارد بهشت کن به درستی که من حیاء میکنم که عذاب کنم به آتش کسى را که نام او نام حبیب من است. «1»
و فرمود صلّى اللّه علیه و آله: کسیکه براى او نوزادى بدنیا آید پس او را براى محبّت من و تبرّک من محمّد نامد او و نوزادش در بهشت خواهد بود. «2»
و عایشه … گفت زنى آمد پیش پیامبر صلّى اللّه علیه و آله، پس گفت: اى رسول خدا به درستی که من پسرى زائیدم و او را محمّد نامیدم و او را دارای کنیه ابى القاسم نمودم پس بمن یادآور شدند که شما این را مکروه میدارید، پس فرمود: چیست آنکه حلال کرده اسم مرا و حرام کرده کنیه مرا یا: کیست که حرام کرده کنیه مرا و حلال کرده اسم مرا «3».
و آن حضرت صلّى اللّه علیه و آله محمّد بن طلحه بن عبید الله را محمّد نامید و او را دارای کنیه ابى القاسم نمود «4» و این محمّد از آن افرادی است که عمر نام او را تغییر داد. «5»
م- و رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله عدّه اى از فرزندان عصر خودش را محمّد نامید که از آنهاست:
محمد بن ثابت بن قیس انصارى «1» و محمد بن عمرو بن حزم انصارى «2» و محمد بن عماره بن حزم انصارى «3» و محمد بن انس بن فضاله انصارى «4» و محمد بن یفدیدویه هروى «5»
و آن حضرت صلّى اللّه علیه و آله بمردى انصارى که میخواست نام پسرش را محمّد بگذارد پس مردم خوش نداشتند و از آنحضرت پرسیدند فرمود: نام گذارى کنید بنام من. «6»
و درباره مردیکه پسرى براى او بدنیا آمد و او را قاسم نامید و به او گفتند ما تو را بکنیه و لقب ابو القاسم صدا نخواهیم زد پس از آنحضرت سئوال کرد، پس فرمود: موسوم به اسم نمائید ولى دارای کنیه ای به نام کنیه من نکنید. «1»
مضافا بر این خوب بودن نامها از چیزهائیست که شریعت پاک ترغیب و تشویق در آن نموده و محمّد بهترین آنهاست و بهترین نامها آنستکه عبادت به آن شود (چون عبد الله و عبد الرحمن و عبد الرحیم و عبد الکریم و …) و ستوده باشد پس از آنحضرت صلّى اللّه علیه و آله آمده: که شما روز قیامت به نامهایتان و نامهاى پدرانتان خوانده میشوید پس نیکو گذارید نامهاى خود را. «2»
و فرمود: از حق فرزند بر پدرش اینست که اسم خوب بر او گذارد و او را خوب ادب کند. «3»
و فرمود: هر گاه قاصدى نزد من فرستادید پس خوش صورت و خوش نام بفرستید. «4»
و در جامع ترمذى ج 2 ص 107 از عایشه روایت کرده که گفت:
پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نامهاى زشت را تغییر میداد.
و از کسانیکه نامش را تغییر داد (عاصیه) دختر عمر بود پس او را رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله جمیله نامید چنانچه در صحیح ترمذى ج 2 ص 137 و مصابیح السنه ج 2 ص 148 یاد شده است ..
2- نهى کردن عمر از موسوم کردن باسامى پیامبران و حال آنکه آن بهترین نامهاست بعد از این نامهائى که مشتق از نامهاى نیکوى خدا شده از محمّد و على و حسن و حسین و بتحقیق از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله وارد شده قول آن بزرگوار: هیچ خانه اى نیست که در آن اسم پیامبرى باشد مگر آنکه خداوند تبارک و تعالى برانگیزد بسوى ایشان فرشته اى را که ایشان صبح و شام تقدیس کند. «1»
و آنحضرت صلّى اللّه علیه و آله فرمود: بنامید بنامهاى پیامبران و محبوب ترین اسمها نزد خدا عبد الله و عبد الرحمن و راست ترین آنها حارث و همام و قبیح ترین آنها حرب و مرّه است. «2»
3- قرقر کردن و دلتنگ شدن او از کنیه ابو عیسى و استدلال کردن بقولش: پس آیا براى عیسى پدریست (فهل لعیسى من اب) آیا خلیفه خیال میکرد که هر کس دارای کنیه ابى عیسى باشد خود را پدر براى عیسى بن مریم میداند که کنیه بنام او گذارده تا آنکه باو گفته شود: (فهل لعیسى من اب) یا اینکه (آقاى عمر) براى عیسائى که پدرش مکنّى بنام او شده پدرى نمیدید و خیال میکرد که پدران بنام فرزندانشان کنیه و لقب میگذارند و از اینجا بصهیب گفت: چیست تو را که کنیه و لقب ابو یحیى گذارده اى و حال آنکه براى تو پسرى نیست (که یحیى موسوم باشد).
4- و عجیب تر از همه اینها اینکه خلیفه بعد از شنیدنش از از مغیره که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله او را دارای کنیه ابى عیسى نموده از رأى و عقیده اش برنگشت و حال آنکه تصدیق کرده بود مغیره را در گفته اش لکن این را گناه بخشوده براى رسول خدا صلّى الله علیه و آله شمرده و خواسته بود که او و دوست صمیمش مغیره گناه نکند چونکه نمیدانست چه میشود به ایشان.
و ایکاش من میدانستم آیا ثابت کرده بودن این کنیه (ابو عیسى) را که گناهى بزرگ که در پى آن عذاب یا آمرزش باشد به دلیل قطعى و دندان شکنى، آنگاه دانسته که رسول خدا صلّى الله علیه و آله مرتکب آن گناه شده پس حکم مغفرت و آمرزش براى او آمده بدلالت آیه کریمه سوره فتح یا نه، ثابت نکرده این را مگر به این سفسطه از قولش: (هل لعیسى من اب) آیا براى عیسى پدر است.
اگر اوّلى باشد، که من آنرا نمیگویم، پس آفرین به پیامبر غیر معصوم، و پناه بر خدا از این سخن و اگر دوّم باشد پس آفرین …
بگوینده ایکه نمى داند.
5- اینکه او بعد از آنکه خیال کرد این دو لقب و کنیه دو گناه است شروع کرد به تعزیر و کتک زدن و گزیدن دست را پیش از زدن و هرگز گوش روزگار نشنیده مانند این تعزیر ناگوار طاقت فرسا
6- به درستی که از چیزهائی که خلیفه اختیار کرده و برگزیده از القاب و کناء عرب: ابو مره است و حال آنکه گذشت که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله نهى فرمود از نام گذارى بمرّه، مضافا بر اینکه ابو مره کنیه و لقب ابلیس و شیطان است چنانچه در کتب تواریخ و لغات آمده. «1»
و بعضى گفته اند که شیطان ملقب به ابو مره شد براى آنکه دخترى بنام مرّه داشت و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله منع فرمود از نام گذارى بحیات و فرمود: که حیات شیطان است.
و ابو داود در سننش ج 2 ص 308 نقل کرده از مسروق که گفت: ملاقات کردم عمر بن خطاب … را پس گفت تو کیستى:
گفتم: مسروق بن اجدع، پس عمر گفت: شنیدم که رسول خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: اجدع شیطانست، پس گویا اینکه او فراموش کرده بود وقتیکه دستور داد که کنیه و لقب ابو مره گذارده شود یا نمیدانست که ابو مره لقب شیطانست یا براى او رأى و اجتهادى برابر رأى پیامبر اسلام است. و الله اعلم.
و همینطور لقب و کنیه ابى حنظله که ابن قیّم حنظله را از زشت ترین اسماء شمرده چنانچه در زاد المعاد ج 1 ص 260 گفته است.
7- تصوّر و خیال او که ذى القرنین از نامهاى فرشتگانست و از خاطر او رفته و دور شده که ذى القرنین جوانى رومى بود که خدا به او شاهى و سلطنت داد چنانچه طبرى آنرا نقل کرده و در روایت صحیحى از امیر المومنین علیه السّلام آمده که او مردى بود خدا را دوست میداشت پس خدا هم او را دوست داشت و براى خدا نصیحت کرد و خدا هم خیر او را خواست نه پیامبر بود و نه فرشته «1»
و در قرآن کریم آیت سودمندیست در ذکر ذى القرنین مثل اینکه آنها همگى از یاد خلیفه رفته و بر او مخفى شده نام گذارى رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله، امیر المومنین على علیه السّلام را به ذى القرنین که در ملاء عام و حضور همه مردم فرمود:
«یا ایها الناس اوصیکم بحب ذى قرنیها اخى و ابن عمى على بن ابیطالب فانه لا یحّبه الا مومن و لا یبغضه الا منافق من احبّه فقد احبنّى و من ابغضه فقد ابغضنى»
«2» آى مردم من شما را سفارش و توصیه میکنم بدوستى ذى القرنین برادرم و پسر عمویم على بن ابیطالب پس به درستی که او را دوست نمیدارد مگر مومن و دشمن نمیدارد مگر منافق کسیکه او را دوست دارد مرا دوست داشته و هر کس او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است.
و بعلى علیه السّلام فرمود: به درستی که براى تو در بهشت خانه ایست، و کنز (گنج) هم روایت شده، و تو صاحب دو قرن آنى و شارحین حدیث گفته اند: یعنى صاحب دو طرف بهشت هستى و ملک و مساحت آن بزرگ تر است و سیر میکنى تمام بهشت را چنان چه ذو القرنین تمام زمین را سیر کرد یا صاحب دو قرن امت پس امه ضمیر و حذف شده از ظاهر کلام هر چند که جلوتر ذکر آن نشده مثل قول خداى تعالى: حتى توارت بالحجاب تا آنکه پنهان در پشت پرده شد قصد نمود خورشید را و یادى در ظاهر از آن نشده ابو عبید گوید: و من این تفسیر دوّم را برگزیدم بر اوّل.
گویند: و روایت شده از على رضى الله عنه که آنحضرت یادى از ذى القرنین کرده و فرمود: او خویشان خود را به عبادة خداى تعالى دعوت کرد پس دو ضربت بر جلوى سر او زدند و در میان شما مانند اوست، و ما میبینیم که مقصود آنحضرت خودش بود یعنى من دعوت بحق میکنم تا آنکه بر سرم دو ضربت میزنند که شهادت من در آن است.
یا صاحب دو کوه آن حسن (ع) و حسین (ع) دو سبط و نوه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله، و این ثعلب روایت شده.
یا صاحب دو شکاف و شکستگى در دو جلوى سر مبارکش یکى از عمرو بن عبدود در روز خندق و دوّمى از ابن ملجم لعنت الله علیه و ابو عبید گوید و این صحیح ترین چیزیست که گفته اند «1» ا ه
و بعد مخفى ماندن آنچه در قرآن و سنّت است بر خلیفه ما را نمیرسد که او را مواخذه بجهل و نادانى کنیم بشعر شعراء و مردان دوره جاهلیت و حال آنکه ذو القرنین در شعر امرء و القیس و اوس بن حجر و طرفه بن عبد یاد شده.
و اعشى بن ثعلبه گفته:
و الصعب ذو القرنین امسى ثاویا بالحنو فى جدث هناک مقیم

و ذو القرنین سر سخت و محکم شام کرد در حالیکه منزل کرده بود با خمیدگى در خانه قبر که در اینجا اقامت کند.
و ربیع بن ضبیع گوید:
و الصعب ذو القرنین عمر ملکه الفین امسى بعد ذلک رمیما

و ذى القرنین نیرومند دو هزار شهرش را آباد کرد بعد از آن شام کرد در حالیکه خاک شده بود.
و قیس بن ساعده گوید:
و الصعب ذو القرنین اصبح ثاویا باللحد بین ملاعب الاریاح

و ذو القرنین قهرمان و سخت صبح کرد در حالیکه در لحد قبر منزل کرده میان بازی کردن بادها.
و تبع حمیرى گوید:
قد کان ذو القرنین قبلى مسلما ملکا تدین له الملوک و تحشد

بتحقیق که ذو القرنین پیش از من پادشاه مسلمانى بود که شاهان باو پیروى کرده و زیر پرچم او بودند.
بلغ المشارق و المغارب یبتغى اسباب امر من حکیم مرشد

رسید بتمام مشرقها و مغربها خاور و باختر را و میطلبید
اسباب کار را از داناى رهنمائى (چون خضر «ع»).
فراى مغیب الشمس عند غروبها فى عین ذى قلب و ثاط حرمد

پس دید محل پنهان شدن خورشید را موقع غروب آن در چشمه اى رباینده و گل بد بو و فاسدى.
من بعده بلقیس کانت عمتى ملکتهم حتّى اتاها الهدهد

پس از او بلقیس عمه من (ملکه سبا) بود که بر ایشان حکومت کرد تا آنکه هدهد از (طرف سلیمان آمد نزد او).
و نعمان بن بشیر صحابى انصارى گوید:
و من ذا یعادینا من الناس معشر کرام و ذو القرنین مناو حاتم

و کیست آنکه دشمنى کند ما را از مردم که گروهى بزرگوار هستیم و ذو القرنین و حاتم طائى از ماست آنگاه چه مانعى از نام گذارى بنامهاى فرشتگانست و چه اندازه زیاداند کسانیکه موسوم شده اند باسامى بالاترین فرشتگان مثل جبرئیل و میکائیل و اسرافیل زیرا که آنها عبرى و ترجمه آنها به عربى عبد الله و عبید الله و عبد الرحمن است چنانچه در خبریکه ابن حجر آنرا نقل کرده و در صحیح بخارى از عکرمه آمده که جبرومیک و سراف: عبد، وایل: الله «1» است و در صحیح آمده که محبوب ترین نامها نزد خداى تعالى عبد الله
و عبد الرحمن «1» است و نیز مانعى نیست هر گاه نام گذارى باین الفاظ بعبرانیه واقع شود.
8- خیال کردن او که در اطعام طعام و خوراک دادن به مردم اسراف و زیادروى در مالست پس او را صهیب با دلیل ساکت کرد بگفته رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در آن و از آنحضرت صلّى الله علیه و آله آمده:
«یا ایها الناس افشوا السّلام و اطعموا الطعام، و صلوا الارحام»
آى مردم سلام را افشاء و اظهار کنید و اطعام طعام نمائید و ارحام و خویشان را دیدن و صله کنید.
و از عبد الله بن عمرو: روایت شده که مردى سئوال کرد از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله، و گفت: اى رسول خدا چه اسلامى خوبست، فرمود: اطعام طعام کنى و بر هر کس که شناختى یا نشناختى سلام نمائى. «2»
م- و خطیب در تاریخ خود ج 4 ص 212 نقل کرده از طریق ابن عمر قول آنحضرت را افشاء و اظهار کنید سلام را و اطعام طعام نمائید و بنده گانى باشید چنانچه خداوند عز و جل شما را توصیف و تعریف نموده.
9- موآخذه کردن او صهیب را براى لقب و کنیه و نبودن فرزندى براى او در حالیکه فرزند داشتن از شرایط لقب و کنیه نیست
این عبد الله بن مسعود است که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله او را ملقب به ابو عبد الرحمن نمود پیش از آنکه فرزندى براى او تولید شود. «1»
و این محمد بن طلحه است که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله او را کنیه ابو القاسم داد و او طفل شیرخوار بود و این برادر انس بن مالک در جلوى چشمان او بود که پیامبر خدا صلّى اللّه علیه و آله او را مکنّى به ابى عمیر نمود او کودکى بود که هنوز بالغ نشده بود و این خود انس است که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله او را کنیه ابو حمزه داد و حال آنکه حمزه اى براى او نبود و این همسران پیامبر بودند که همگى جز عایشه کنیه داشتند پس پیامبر صلّى اللّه علیه و آله او را کنیه ام عبد الله داد و حال آنکه غیر از یکى از آنها فرزندى نداشتند. «2»

(الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج 6، ص: 436 الی 446