275- حافظ علىّ بن ابى بکر بن سلیمان- ابو الحسن هیثمى- قاهرى- شافعى- در سال 735 متولد و در 807 وفات یافته، سخاوى در جلد 5 «الضؤ اللّامع» ص 200- 203 شرح حال او را ثبت و استادان او را تعداد و تألیفاتش را ذکر و نسبت باو بسیار ستایش نموده، و از قول: تقىّ فاسى نقل نموده که: نامبرده (حافظ هیثمى) نسبت به متن حدیث و آثار، حفظ بسیار داشته و عالمى نیکو و با صلاحیّت بوده، و اقفهسى «1» گفته: نامبرده، پیشوائى بوده عالم و حافظ و زاهد و متواضع و با مودّت و محبّت نسبت بمردم، داراى علاقه به عبادت و تحمّل رنج و مشقت و متصف بورع بود، .. آه … سپس گوید: دیندارى و زهد و ورع و سایر ملکات عالیه او بسیار مورد ستایش واقع شده، بلکه در این جهات مورد اتفاق است، و عبد الحىّ حنبلى در جلد 7 «شذرات» ص 70 از او نام برده و او را ستوده و استادان و تألیفات او را ذکر نموده، نامبرده حدیث غدیر را در کتاب بزرگ خود «مجمع الزواید» بطرق بسیار روایت نموده که جز یک طریق بقیه طرق او صحیح است، قسمتى از روایات بطرق او در صفحات 52 و 55 و 60 و 69 و 70 و 82 و 86 و 88 و 97 و 99 و 102 و 104 و 109 گذشت و حدیث او در باب مناشده بلفظ زاذان و زیاد و زید بن ارقم و أبى الطفیل و همچنین در باب رکبان بطریقى که صحت آن وثقه بودن رجال آن را تصریح نموده خواهد آمد.

276- حافظ ولى الدّین- عبد الرحمن بن محمّد مشهور به «ابن خلدون» حضرمى- اشبیلى- مالکى- (در سال 732 متولّد و در 808 وفات یافته)، صاحب تاریخ مشهور و دایر، محبّى در جلد 4 «الضّوء اللامع» ص 145- 149 در شرح حال او بسط کلام داده و استادان او را در علوم متنوّعه معقول و منقول ذکر نموده و تألیفات او را تعداد و خود و مؤلّفاتش را مورد ستایش قرار داده، نامبرده در مقدّمه تاریخش ص 138 درباره بیان نصّ بر امامت در نزد امامیّه گوید: این موضوع هم آشکار و هم پنهان است، اما آنچه که آشکار است مانند قول (رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله) من کنت مولاه فعلى مولاه، سپس گوید: گفته‌اند که این ولایت شامل و منطبق به احدى نیست مگر درباره على علیه السّلام و به همین جهت عمر گفت: اصبحت مولى کل مؤمن و مؤمنه، سپس به مناقشه در مفاد آن اشاره نموده است.

277- سید شریف جرجانى- علىّ بن محمّد بن على- ابو الحسن حسینى- حنفى- (در سال 816 در شیراز وفات یافته) سخاوى در جلد 5 «الضوء اللامع» ص 238- 330 شرح حالش را ثبت و او را ستوده و گفته: عفیف جرهى در جمله استادانش او را توصیف نموده به: علّامه یگانه عصرش و بى‏همانند روزگارش سلطان العلماء العاملین- افتخار اعاظم المفسّرین .. سپس مراتب ستایش نسبت باو را ذکر و تألیفات او را تعداد و أبو الحسنات در «الفوائد البهیّه» ص 125- 134 در شرح حال او و ذکر استادان او و تألیفاتش و بالاخره در ستایش او بسط کلام داده، نامبرده حدیث غدیر را در شرح «المواقف» روایت کرده بطوریکه در صفحه 24 ذکر شده است.

278- محمّد بن محمّد بن محمود حافظى- بخارى- معروف به (خواجه پارسا) در سال 756 متولد و در 822 وفات یافته- سخاوى در جلد 10 «الضوء اللّامع» ص 20 شرح حال او را ثبت نموده و ابو الحسنات در «فواید» ص 199 او را نام برده و گوید بر علماء عصرش احادیث را قرائت نمود و از حیث مهارت (در قرائت) بر اقران خود برترى یافت و فروع و اصول را تحصیل نمود، و در معقول و منقول تسلّط یافت، فقه را از ابى الطاهر محمّد آموخت .. تا آنجا که گوید: نامبرده داراى تصنیف‏هائى است، از جمله کتاب «الفصول الستّه» و «فصل الخطاب» و کتاب اخیر کتابیست داراى لطف و عظمت و مشتمل است بر حقایق علم لدنّى و متضمن دقایق طریق نقشبندى است، .. اه. و طاشکبرى زاده در جلد 1 «الشقایق» ص 286 شرح حال نامبرده را درج نموده، روایت او در حدیث غدیر نقل از کتابش- «فصل الخطاب» خواهد آمد.

279- ابو عبد اللّه- محمّد بن خلیفه وشتانى- مالکى متوفاى 827 ر 8، روایت او در داستان احتجاج امیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر خم در روز جمل نقل از شرحى که نامبرده بر صحیح مسلم نگاشته خواهد آمد.

280- شمس الدین محمّد بن محمّد بن محمّد- ابو الخیر دمشقى- مقرى- شافعى معروف به (ابن الجزرى) متوفاى 833، شرح حال کامل و وافى از او در جلد 9 «الضّوء اللامع» ص 255- 260 موجود است که ضمن آن استادان او در فقه و در اصول فقه و در حدیث و در معانى و بیان ذکر شده و سخاوى در کتاب مزبور گوید: عدّه‌اى از مشایخ باو اجازه فتوى و تدریس و اقراء داده‌اند، و تصنیفات او را در علوم مختلفه تعداد نموده و آنها را ستوده و از جمله تصنیفات او کتاب «اسنى المطالب فی مناقب على بن ابی طالب علیه السّلام» را ذکر مینماید، و در جلد 1 «الشقائق النعمانیّه» ص 39- 49 و همچنین در حواشى «الفواید البهیه» ص 140 شرح حال مفصلّى از او مذکور است، نامبرده حدیث غدیر را بطرق مختلفه در کتاب مذکور خود «اسنى المطالب» روایت نموده، اشاره به بعضى از طرق نامبرده در صفحات 43 و 45 و 47 و 51 و 53 و 56 و 60 و 62 و 76 و 80 و 86 و 87 و 89 و 93 و 100 و 104 و 106 گذشت و روایت او در احتجاج حضرت صدیقه سلام اللّه علیها به حدیث غدیر خواهد آمد.

281- تقى الدین احمد بن على بن عبد القادر حسینى- قاهرى- مقریزى»  حنفى- متوفاى 845، شرح حال مبسوط و کامل او در جلد 1 «الضوء اللّامع» ص 21- 25 مذکور است و سخاوى ضمن شرح حال او گوید: نامبرده در فنون متعدده وارد شده و در اصول فضایل با اهل آن شریک گشته و با خط پاکیزه و زیبایش بسیار کتابت نموده و کلمات شعر و نثر گفته و در نتیجه تحصیل و تکمیل فنون بطالبین علم سودها رسانیده و مقام نیابت در حکم و داورى را یافته و احکام صادر کرده و چندین بار در قاهره متصدى امور حسبى گشته و در مسجد جامع عمرو خطابه ایراد کرده و در مسجد جامع حاکم امامت نموده، و در جامع مؤیدیّه قرائت حدیث کرده، سپس تألیفات او را تعداد و مورد ستایش قرار داده و گفته که: بخط خود او (مقریزى) خواندم که تصنیفات او از دویست مجلد بزرگ بیشتر است، و استادان او به ششصد تن بالغ گشته!، اشاره بحدیث او (در موضوع داستان غدیر خم) در ص 47 گذشت و در حدیث تهنیت نیز خواهد آمد.

282- قاضى شهاب الدین- احمد بن شمس الدین- عمر، دولت آبادى، متوفاى 849، صاحب «الارشاد» در نحو- و «هدایة السعداء» و «البحر الموّاج». در تفسیر، در جلد 2 «العبقات» صفحه 29- 33 شرح حال کامل و مفصلى از او مذکور است، لفظ او در کلمات پیرامون مفاد حدیث غدیر خم و در نزول آیه سأل سأیل در اطراف قضیه غدیر خواهد آمد.

283- حافظ احمد بن على بن محمّد- ابو الفضل عسقلانى- مصرى- شافعى- معروف به (ابن حجر)- در سال 773 متولد و در 852 وفات یافته- صاحب کتابهاى «الاصابه» و «تهذیب التهذیب»، سخاوى در جلد 2 «الضوء اللّامع» ص 36- 40 در شرح حال او بسط کلام داده و استادان او و تألیفاتش را ذکر و مورد ستایش قرار داده و درباره او گوید: پیشواى پیشوایان، قدماى از علماء به نیروى حفظ و مورد وثوق بودن و امانت و معرفت تامّه و ذهن روشن و درخشان و هوش مفرط و وسعت دامنه علم او در فنون مختلفه شهادت داده‌اند، و استاد او «عراقى» شهادت داده که نامبرده داناترین اصحاب او بحدیث است، و هر یک از دو نفر- تقى فاسى- برهان حلبى گفته‌اند:

همانند او را نیافتیم، و عبد الحى در جلد 7 «شذرات» ص 270- 273 از او نام برده و گوید. در فقه و عربیّت احاطه و تسلّط یافته و حافظ اسلام شده، و سپس در ستایش نسبت باو سخن بدرازا کشانده و تألیفات او را ذکر و آنها را ستوده، اشاره بحدیث او (در موضوع غدیر) در صفحات 40 ر 41 ر 50 ر 56 ر 62 ر 72 ر 76 ر 88 ر 89 ر 91 ر 93100 ر 102 ر 108 ر 109 ر 111 گذشت و در داستان مناشده رحبه و موضوع رکبان خواهد آمد

284- نور الدین على بن محمّد بن احمد- غزّى الاصل- مکى- مالکى- معروف به (ابن صبّاغ- در سال 784 متولد و در 855 وفات یافته- سخاوى از او باجازه روایت میکند و شرح حال او را در جلد 5 «الضوء اللّامع» ص 283 ثبت و استادان او را در فقه و غیره ذکر نموده، سپس گوید: نامبرده داراى مؤلفاتى است، از جمله آنها «الفصول المهمّه لمعرفة الائمّه» با تصریح باینکه: آنها دوازده نفرند، و «العبر فیمن شفّه النظر» .. اه- صفورى در «نزهة المجالس» و شیخ احمد بن عبد القادر شافعى در «ذخیرة المآل» و شبلنجى در «نور الابصار» از کتاب او «الفصول المهمّه» نقل حدیث میکنند، روایت او در باب غدیر خم در صفحات 46 و 57 و 68 و 86 و 89 گذشت و در آیه تبلیغ و حدیث تهنیت خواهد آمد.

285- محمود بن احمد بن موسى بن احمد- قاضى القضاة- بدر الدین- مشهور به عینى «1» حنفى- در سال 762 در مصر متولد و در 855 وفات یافته- در جلد 10 الضوء اللّامع» ص 131- 135 شرح حال او مذکور است، و در آنجا استادان او را در فقه و اصول فقه و حدیث و ادب ذکر نموده و تألیفات او را تعداد و آنها را ستوده و گفته: نامبرده (عینى) حدیث کرد و فتوى داد و تدریس نمود، و تمام پیشوایان از هر مذهب و طبقه یکى پس از دیگرى حدیث را از او گرفتند، بلکه علماء اهل طبقه سوم نیز از او حدیث دریافت داشته‌اند، و من خود یکى از کسانى هستم که مقدارى (از احادیث را) بر او قرائت نمودم، ابن خطیب ناصرى در تاریخش از او نام برده و درباره او گوید: پیشوائى است عالم- فاضل، در فرا گرفتن علوم شرکت نموده، خصوصیات نفسانى- او را محتشم و در خور احترام نموده، داراى مردانگى و عصبیّت و دیانت است، سیوطى در «بغیة الوعاة» ص 386 شرح حال او را ذکر و او را ستوده و استادان و قرائت و تألیفات او را بیان نموده و درباره او گوید: پیشوائى است عالم- بسیار دانا و عارف بعربیّت و تصریف و غیر آنها، ابو الحسنات در «فوائد» ص 207 او را ذکر نموده، اشاره بحدیث او در صفحه 86 گذشت و در آیه تبلیغ نیز لفظ او خواهد آمد.

286- نجم الدّین محمّد بن قاضى عبد اللّه بن عبد الرحمن اذرعىّ (زرعى)- دمشقى- شافعى معروف به (ابن عجلون)- در سال 831 متولّد و در 876 وفات یافته- سخاوى در جلد 8 «الضّوء اللّامع» ص 96 گوید: نامبرده پیشوائى است علّامه و با اتقان و حجّت و ضابط و داراى نیروى درک و فهم نیکو، لکن نیروى حفظ او بهتر است متدیّن و موصوف به عفت و عقل فراوان، سپس استادان قرائت او را در فقه و اصول فقه و حدیث و تفسیر و منطق و عربیّت، ذکر و تصنیفات او را تعداد نموده، عبد الحىّ در جلد 7 «شذرات» خود ص 322 شرح حال او را ثبت و درباره او گوید: او پیشوائى است علّامه، از علماء عصر خود آموخته و تسلّط یافته و ماهر شده بحدى که گروه بیشمارى از او اخذ حدیث کرده و از او آموخته‌اند، در جلد 2 «البدر الطالع» ص 197 نیز شرح حال او موجود است، لفظ او در شعر ابى عبد اللّه شیبانى ضمن ذکر شعراء غدیر خواهد آمد.

287- علاء الدّین- علىّ بن محمّد قوشچى «1» متوفاى 879، بدر الدّین در حواشى «الفوائد البهیّة» ص 214 شرح حال او را ذکر و تألیفات او را بیان و در باره او گوید: نامبرده در علوم ریاضى مهارت یافته، کاتب چلبی در «کشف الظّنون» در مورد ذکر- شرح تجرید او- از او، به: مولاى محقّق- تعبیر نموده و شرح تجرید او را ستوده، و طاشکبرى‏زاده در جلد 1 «الشقایق النعمانیّه» 177- 181 شرح حال او را ثبت و با تعبیر به مولاى فاضل او را ستوده. شوکانى در جلد 1 «البدر الطالع» ص 495 شرح حال او را ثبت نموده، نامبرده حدیث غدیر را در شرح تجریدش ذکر کرده چنانکه در صفحه 28 گذشت.

288- عبد اللّه بن أحمد بن محمّد مشهور به: سید اصیل الدّین حسینى- ایجى- شافعى- مقیم مکّه- متوفاى 883، مورّخ بزرگ غیاث الدّین در تاریخ کبیر «حبیب السیر شرح حال او را ثبت و او را بسیار ستایش نموده و درباره او گوید:

نامبرده بر علماء جهان و بزرگان آدمیان بسبب جلالت و هوشیارى و پارسائى و دین و ورع برترى و تفوّق یافته، کتاب «درج الدّرر- فی- سیرة سیّد البشر» از او است، سخاوى در جلد 5 «الضوء اللّامع» ص 12 او را نام برده و گوید:

او از جمله افاضلى است که در مکّه از من أخذ حدیث نمودند، مضافا بر مراتب دیندارى و فروتنى و قبول قناعت و ادب و نیکوئى خط و ضبط و سایر ملکات و صفات نیکو و پسندیده که در او جمع است، نامبرده شرح حدیث غدیر را که بلفظ؟؟؟ براء بن عازب در حدیث تهنیت روایت شده و خواهد آمد، در کتاب خود «درج الدّرر» ذکر نموده و آنرا از امور کلیه واقعه در حجة الوداع بشمار آورده است.

289- ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن یوسف حسینى- سنوسى- تلمسانى- متوفاى در سال 895، ملالى شاکرد او کتابى جدا گانه در احوال و سیره و فواید او تألیف نموده و نام آنرا «المواهب القدسیّه فی المناقب السنوسیّه» گذارده، و نسبت باو ستایش بسیار نموده به جلد 1 «معجم المطبوعات» ص 1058 مراجعه نمائید، داستان احتجاج امیر المؤمنین علیه السّلام بر طلحه روز جمل بحدیث غدیر خم نقل از شرحى که او بر صحیح مسلم نوشته خواهد آمد.

290- ابو الخیر فضل اللّه بن روز بهان- فضل اللّه خنجى شیرازى- شافعى- معروف به «خواجه ملّا» سخاوى در جلد 6 «الضوء اللّامع» ص 171 شرح حال او را درج و استادان او را ذکر و گوید: نامبرده در فنونى از عربیّت و معانى و اصلین و جز آنها پیشروى کرده مضافا بر خصلتهاى نفسانى از خوشرفتارى و توجّه .. تا آنکه گوید اطلاع یافتم در سال 97 که در اثر بلاغت و نیک اندیشى منشى دیوان سلطان یعقوب شد، لفظ نامبرده در مورد داستان غدیر نقل از کتابش «ابطال الباطل» در باب سخنان در پیرامون حدیث غدیر خواهد آمد.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏1، ص: 275 – 282