اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۲۳ آذر ۱۴۰۳

غدیریه حسان بن ثابت در کتب عامه

متن فارسی

غدیریه حسان بن ثابت در کتب عامه

             ینادیهم یوم الغدیر نبیهم             بخم و أسمع بالرسول منادیا
یقول: فمن مولاکم و ولیکم             فقالوا: و لم یبدوا هناک التعامیا
الهک مولانا و أنت ولینا             و لم تلق منا فی الولایة عاصیا
فقال له: قم یا علی فاننی             رضیتک من بعدی اماما و هادیا
فمن کنت مولاه فهذا ولیه             فکونوا له اتباع صدق موالیا
هناک دعا اللَّهمّ وال ولیه             و کن للذی عادا علیا معادیا

 

1- حافظ ابو عبدالله مرزبانی محمد بن عمران خراسانی (درگذشته 378 ه.ق) در کتاب (مرقاه الشعر) از محمد بن حسین ازحفص ازمحمد بن هارون از قاسم بن حسن از یحیی بن عبدالحمید از قیس بن ربیع از ابو هارون عبدی از ابو سعید خدری روایت نمود که:
چون به غدیر خم رسیدیم پیامبر گرامی منادی را امر نمود، مردم را به نماز بخواند،سپس دست علی را گرفت و فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عادمن عاداه. در این هنگام حسان بن ثابت اجازه خواست تا در باره علی شعری بگوید. حضرت هم اجازه دادند بعد حسان شعر خود را شروع کرد:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم تا آخر اشعار
2 – حافظ خرکوشی ابو سعید (درگذشته 406 ه.ق) – که شرح حالش در ترجمه الغدیر ج 1 ص 178 گذشت – در کتاب (شرف المصطفی) این اشعار را نقل میکند.
3 – حافظ ابن مردویه اصفهانی (درگذشته 410 ه.ق) –  از ابو سعید خدری روایت می کند که حسان بن ثابت به رسول خدا (ص) عرض میکند، به من اجازه میدهی اشعاری (در باره غدیر خم) به سرایم.؟ حضرت اجازه فرمودند که به میمنت و برکت الهی بگو، حسان سرود:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم تا آخر اشعار
و همچنین، این اشعار را از ابن عباس نقل میکند 
-4 حافظ ابو نعیم اصفهانی (درگذشته 430 ه.ق) – – این اشعار را در کتاب خود (ما نزل من القرآن فی علی) به سند و متنی که در ج 2 ص 118 ترجمه الغدیر گذشت چنین روایت میکند که حسان گفت:
یا رسول الله اجازه فرما تا در باره علی اشعاری بسرایم حضرت فرمودند که به میمنت و برکت بسرای. حسان برخاست و گفت: ای بزرگان قریش من به پیروی از سخنان پیامبر خدا (ص) در باره ولایت علی اشعار خود را شروع میکنم…
-5 حافظ ابو سعید سجستانی (درگذشته 477 ه.ق) – که احوالش در ج 1 ص 184 ترجمه الغدیرگذشت – اشعار مذکور را درکتاب (الولایه) به سند و متنی که در ج 2 ص 120 119 ترجمه الغدیر گذشت نقل میکند.

6 اخطب خطبا، خوارزمی مالکی (درگذشته 568 ه.ق) – که شرح حالش در شعرای قرن ششم خواهد آمد – اشعار مذکور را درکتاب (مقتل الامام السبط الشهید) و در کتاب (مناقب) ص 80 به سند و متنی که در ج 2 ص 120 ترجمه الغدیر گذشت نقل میکند.
-7 حافظ ابوالفتح نظنزی – که شرح حالش در ج 1 ص 188 ترجمه الغدیر گذشت – چهار بیت اول اشعار را در کتاب (الخصایص العلویه علی سائر البریه) از حسن بن احمد مهری، از احمد بن عبدالله ابن احمد، از محمد بن احمد بن علی، از ابن ابی شیبه محمد بن عثمان، از حمانی، از ابن الربیع، از ابی هارون عبدی از ابی سعید خدری به لفظی که ابی نعیم اصفهانی نقل کرده، روایت نموده است

8-ابو المظفر، نوه حافظ ابن جوزی حنفی (درگذشته 654 ه.ق) – که شرح حالش درج 1 ص  196-195 ترجمه الغدیر گذشت -اشعار را در (تذکره خواص الامه) ص 20 نقل نموده است.
-9 صدر الحفاظ، گنجی شافعی (درگذشته 658 ه.ق) – که شرح حالش در ج 1 ص 196 ترجمه الغدیر گذشت – در کتاب (کفایه الطالب) ص 17 ، اشعار را به لفظ ابو نعیم روایت نموده.
-10 شیخ الاسلام، صدرالدین حموینی (درگذشته 722 ه.ق) که شرح حالش در ج 1 ص 200 ترجمه الغدیر گذشت – اشعار را در کتاب (فرائد السمطین) در باب 12 از شیخ تاج الدین ابوطالب علی بن الحب بن عثمان الخازن، از برهان الدین ناصر ابن ابی المکارم المطرزی، از اخطب خوارزم به سند و متنی که او ذکر کرده نقل میکند.
-11 حافظ جمال الدین محمد بن یوسف زرندی شمس الدین حنفی (درگذشته حدود 757 ه.ق) – کهشرح حالش در ج 1 ص 203 ترجمه الغدیر گذشت – اشعار را در کتاب (نظم درر السمطین) نقل میکند.
-12 حافظ جلال الدین سیوطی، (درگذشته 911 ه.ق) – که شرح حالش در ج 1 ص 214 ترجمه الغدیر گذشت – اشعار را در(رساله الازدهار فیما عقده الشعرا من الاشعار) از تذکره شیخ تاج الدین ابن مکتوم حنفی، درگذشته 749 ه.ق) نقل میکند.

الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 66 – 68

متن عربی

 حسّان بن ثابت       

   یُنادیهمُ یومَ الغدیرِ نبیُّهمْ             بخمٍّ و أسْمِعْ بالرسولِ مُنادیا        

   فقال فمن مولاکمُ و نبیُّکمْ             فقالوا و لم یُبدوا هناک التعامیا      

   إلهُکَ مولانا و أنتَ نبیُّنا             و لم تَلْقَ منّا فی الولایةِ عاصیا    

   فقال له قم یا علیُّ فإنّنی             رضیتُکَ من بعدی إماماً و هادیا       

   فمن کنتُ مولاهُ فهذا ولیُّهُ             فکونوا له أتباع صدقٍ موالیا        

   هناک دعا اللّهمَّ والِ ولیّهُ             و کن للذی عادی علیّا معادیا

ما یتبع الشعر هذا أوّل ما عُرف من الشعر القصصیِّ فی روایة هذا النبأ العظیم، و قد ألقاه فی ذاک المحتشد الرهیب الحافل بمائة ألف أو یزیدون، و فیهم البلغاء، و مدارهِ «1» الخطابة و صاغة القریض، و مشیخة قریش العارفون بلحن القول، و معارض الکلام، بمسمعٍ من أفصح من نطق بالضاد- النبیّ الأعظم- و قد أقرّه النبیُّ صلی الله علیه و آله و سلم علی ما فهمه من مغزی کلامه، و قرّظه بقوله: «لا تزال یا حسّان مؤیّداً بروح القُدس ما نصرتنا بلسانک» «2».                         الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 66

و أقدم کتاب سبق إلی روایة هذا الشعر هو کتاب سلیم بن قیس الهلالی «1»، التابعیّ الصدوق الثبت، المعوَّل علیه عند علماء الفریقین کما مرّ فی (1/195)، فرواه بلفظ یقرب ممّا یأتی عن کتاب علم الیقین «2» للمحقِّق الفیض الکاشانی، و تبعه علی روایته لفیف من علماء الإسلام لا یستهان بعدّتهم، فرواه من الحفّاظ:

1- الحافظ أبو عبید اللَّه المرزبانی محمد بن عمران الخراسانیّ: المتوفّی (378) «3». أخرج فی مرقاة الشعر عن محمد بن الحسین، عن حفص، عن محمد بن هارون، عن قاسم بن الحسن، عن یحیی بن عبد الحمید، عن قیس بن الربیع، عن أبی هارون العبدی، عن أبی سعید الخدری، قال: لمّا کان من غدیر خُمّ، أمر رسول اللَّه منادیاً فنادی الصلاة جامعة. فأخذ بید علیّ و قال: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، اللّهمَّ والِ من والاه، و عاد من عاداه». فقال حسّان بن ثابت: یا رسول اللَّه أقول فی علیّ شعراً؟ فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: «افعل»، فقال: ینادیهُم یوم الغدیر نبیّهم… الأبیات.

2- الحافظ الخرکوشیّ أبو سعد: المتوفّی (406) المترجم (1/108). أخرجه فی کتابه شرف المصطفی.

3- الحافظ ابن مردویه الأصبهانیّ: المتوفّی (410) المترجم (1/108). أخرج بإسناده عن أبی سعید الخدری حدیث الغدیر کما مرّ (1/231) و فیه: فقال حسّان بن ثابت: یا رسول اللَّه أ تأذن لی أن أقول أبیاتاً؟ فقال: «قل علی برکة اللَّه». فقال:                

         الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 67

ینادیهُم یوم الغدیر نبیّهم… الأبیات. و رواه عن ابن عبّاس بلفظ مرّ (1/217).

4- الحافظ أبو نعیم الأصبهانیّ: المتوفّی (430) المترجم (1/109). أخرجه فی کتابه- ما نزل من القرآن فی علیّ «1»- بالسند و المتن اللذین أسلفناهما (1/232) و فیه:

فقال حسّان: ائذن لی یا رسول اللَّه أن أقول فی علیّ أبیاتاً تسمعهنّ. فقال: «قل علی برکة اللَّه». فقام حسّان فقال: یا معشر مشیخة قریش أُتبعها قولی بشهادة من رسول اللَّه فی الولایة ماضیة…

5- الحافظ أبو سعید السجستانیّ: المتوفّی (477)، المترجم (1/112). أخرجه فی کتاب الولایة بسند و لفظ مرّا (1/233).

6- أخطب الخطباء الخوارزمیّ المکیّ: المتوفّی (568)، تأتی ترجمته فی شعراء القرن السادس، رواه فی مقتل الإمام السبط الشهید «2» و المناقب «3» (ص 80) بسند و لفظ ذکرا فی (1/234).

7- الحافظ أبو الفتح النطنزیّ: المترجم (1/115). رواه فی الخصائص العلویّة علی سائر البریّة عن الحسن بن أحمد المهری، عن أحمد بن عبد اللَّه بن أحمد، عن محمد بن أحمد بن علیّ، عن ابن أبی شیبة محمد بن عثمان، عن الحمّانی، عن ابن الربیع، عن أبی هارون العبدی، عن أبی سعید الخدری بلفظ أبی نعیم الأصبهانی، و ذکر من الأبیات أربعة من أوّلها.   

                      الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج‏2، ص: 68

8- أبو المظفّر سبط الحافظ ابن الجوزی الحنفیّ: المتوفّی (654) المترجم (1/120). رواه فی تذکرة خواصّ الأمّة «1» (ص 20).

9- صدر الحفّاظ الکنجیّ الشافعیّ: المتوفّی (658) المذکور (1/120). ذکره فی کفایة الطالب «2» (ص 17) بلفظ أبی نعیم المذکور.

10- شیخ الإسلام صدر الدین الحمّوئی: المتوفّی (722) المترجم (1/123). رواه فی فرائد السمطین «3» فی الباب الثانی عشر، عن الشیخ تاج الدین أبی طالب علی ابن أنجب بن عثمان الخازن، عن برهان الدین ناصر بن أبی المکارم المُطَرّزی، عن أخطب خوارزم بسنده و لفظه المذکورین.

11- الحافظ جمال الدین محمد بن یوسف الزرندیّ شمس الدین الحنفیّ: المتوفّی (بضع و 750) المترجم (1/125) أخرجه فی کتابه نظم درر السمطین «4».

12- الحافظ جلال الدین السیوطیّ: المتوفّی (911) المترجم (1/133). ذکره فی رسالته الازدهار فیما عقده الشعراء من الأشعار، نقلًا عن تذکرة الشیخ تاج الدین ابن مکتوم الحنفی المتوفّی (749).