بازگشت به جاى نخست احادیث گزافه آمیز درباره ابوبکر

 29 پاسخ فرشته به دشنام گوى خلیفه

یوسف پسر ابو یوسف در ص 208 از الآثار از زبان پدرش یعقوب پسر ابراهیم قاضى – و او از ابو حنیفه- آورده است که: چنین رسیده است که مردى ابوبکر را دشنام داد و او بردبارى نمود و پیامبر (ص) نشسته بود سپس ابوبکر به پاسخ وى پرداخت پس پیامبر (ص) برخاست، ابوبکر گفت او که به من دشنام داد برنخاستى و من که پاسخش را دادم بلند شدى؟ پیامبر (ص) گفت: راستى این که فرشته اى (به نمایندگى) از تو پاسخ او را مى داد و چون تو خود به پاسخ گوئى پرداختى او برفت و من نیز برخاستم.

احمد نیز در مسند خود 2/436 از زبان ابو هریره آورده است که مردى ابوبکر را دشنام داد و پیامبر (ص) نیز نشسته بود و پیامبر به شگفت مى آمد و لبخند مى زد و چون آن مرد بسیار دشنام داد، ابوبکر نیز کم و بیش به پاسخ گوئى پرداخت پس پیامبر (ص) در خشم شد و برخاست پس ابوبکر به او پیوست و گفت اى پیامبر خدا او مرا دشنام مى داد و تو نشسته بودى و چون اندکى به پاسخ او پرداختم خشمگین برخاستى گفت: با تو فرشته اى بود که (به نمایندگى) از سوى تو پاسخ او را مى داد و چون چیزى از سخنان او را پاسخ دادى شیطان (در میانه) افتاد و من با شیطان نمى نشینم.

امینى گوید: نمى دانیم این حدیث از چه راهى به ابو حنیفه رسیده تا با شناخت میانجى آن دریابیم که چه اندازه درست است و شاید هم بودن ابو یوسف قاضى در میان راویان، براى انگشت نهادن بر آن، به تنهائى بسنده باشد و اینک بنگریم به پاره اى از سخنان که درباره او گفته شده است، همچون:

گفتار فلاس که او را راستگو و داراى لغزش هاى بسیار مى شمارد.

و گفتار ابو حفص که نیز او را راستگو و داراى لغزش هاى بسیار مى داند.

و گفتار بخارى که او را رها کرده اند.

و گفتار یحیى پسر آدم: ابو یوسف نزد شریک گواهى داد و او نپذیرفت و گفت از کسى که مى پندارد نماز از ایمان جداست سخنى نمى پذیرم.

و گفتار ابن عدى: او از زبان کسانى حدیث مى کند که سخنانشان سست است.

و گفتارى که با زنجیره درست از ابن مبارک بازگو کرده اند که به مردى گفت اگر تو در پس ابو یوسف نماز گزارده اى و به یاد دارى که چه نمازهائى بوده دوباره آن ها را بخوان و هم گفت اگر از آسمان به زمین سرنگون شوم و پرنده اى مرا برباید یا باد مرا در جائى بس دور بیفکند دوست تر دارم که از او حدیثى بازگو کنم. و مردى به ابن مبارک گفت کدام یک از ابو یوسف و محمد ابن الحسن راستگوترند گفت مگو کدام یک راستگوترند بلکه بپرس کدام یک دروغگوترند.

و عبد اللّه پسر ادریس گفته: ابو یوسف تبهکارى از تبهکاران بوده

و وکیع به مردى که حدیثى از زبان ابو یوسف بازگو مى کرد گفت: آیا از خدا پروا ندارى که در نزد خداوند بزرگ و گرامى سخن ابو یوسف را پشتوانه مى گیرى؟

و ابو نعیم فضل بن دکین گفت: شنیدم ابو حنیفه به ابو یوسف مى گفت واى بر شما باد چه اندازه دروغ در این نوشته ها بر من مى بندید و من نگفته ام؟!

و یحیى بن معین گفت: حدیث او را نباید نوشت و گفت هر چند به خود وى مى توان پشتگرم بود با این همه در بسیارى جاها ندانسته لغزیده است.

و یزید بن هارون گفته: روا نیست از زبان او حدیثى بازگو کنند چون با دارائى هاى پدر مردگان، سوداگرى و داد و ستد مى کرد و سودش را خود بر مى داشت.

و سخن ابن ابى کثیر وابسته حارث زادگان – یا نظام- به هنگام خاک سپردن ابو یوسف. «گورى که یعقوب (نام ابو یوسف) در آن آرمید از نخستین بارانى که از دل ابرى بر هم نشسته روان است سیراب باد! داورى هاى خود سرانه را با دوز و کلک هائى در آئین خدائى راه داد که نوشیدن باده انگورى- پس از ناروا بودن آن- کارى شایسته گردید! اگر نبود که روزگار وى سپرى شد و پنجه مرگ او را به مرز نیستى کشانید، البته چندان اندیشه خویش را در کار این گونه داورى هاى خود سرانه به کوشش وامى داشت تا براى کسى که دو دل باشد یافتن کار ناروا بسى دشوار مى گردید «1»

یکى از میانجیان زنجیره احمد نیز – در حدیث این برترى براى ابوبکر- سعید پسر ابو سعید مدنى است که چنانچه در تهذیب التهذیب 4/39، 40 آمده چهار سال پیش از مرگ دچار آشفته مغزى گردید و زمینه این حدیث نیز گواه آن است که در روزگار آشفته مغزى وى از دهانش به در آمده.

و تازه هیچ چون و چرائى نباید داشت که هر یک از دو دشنام گوى در پیشگاه پیامبر خدا (ص) پاى از مرز ادب بیرون نهاده و مانند هر ناسزا گوى دیگرى، داد و فریاد به راه انداخته اند زیرا که این کار با آوائى نرم و آرام انجام نمى گیرد و آن گاه خداوند مى گوید: اى کسانى که به آئین راستین گرویده اید آواز خویش را بلندتر از آواز پیامبر نگردانید و در نزد او، سخن درشت نگوئید تا پایان آیه اى که درباره ابوبکر و عمر فرود آمد و کى؟ همان گاه که در نزد پیامبر خداوند (ص) با یکدیگر بگو مگوى سخت کردند و داستان آن در ج 7 ص 223 گذشت.

مگر چه مى شد که ابوبکر تا پایان کار پاس انجمن پیامبر را نگاه مى داشت و براى ارج نهادن به آستان او همچنان بردبارى نموده همان شیوه نخستینش را به کار مى بست و به بدگوئى نمى پرداخت تا پیامبر خدا (ص) ناآرامى ننموده و از نزد وى برنخیزد؟ نکند آن شکیبائى اش در آغاز نیز نه از سر خوشخوئى بلکه ناآگاهانه و بى هیچ خواست و آهنگى استوار بوده است؟

و مگر چه مى شد که او نیز همراه پیامبر برمى خاست و می رفت تا دنباله دشنام و کینه ورزى بریده شود؟ و چه مى شد که در برابر واکنش پیامبر (ص) خاموشى مى گزید و با پرخاش به برخاستن وى بى ادبى نمى نمود؟ و چه کاستى اى براى او بود که مى گذاشت آن فرشته بماند و همچنان او را ستمدیده پندارد و – به نمایندگى از او- دشنام هاى آن مرد را پاسخ بدهد و نبیند که او خود به برابرى و همسرى با ستمگر پرداخته تارهایش کند؟

شگفت از آن دارم که در حدیث احمد مى خوانیم که پیامبر به ابوبکر گفت: «چون تو پاره اى از سخنان او را پاسخ دادى شیطان در میانه افتاد و …»

چگونه تا هنگامى که ابوبکر زبان به پاسخ دشنام ها نگشود، آن انجمن تهى از شیطان بود؟ که تا آغاز به پاسخ گوئى کرد شیطان در میانه افتاد؟ مگر پیش ترش، آن مرد آن همه دشنام به ابوبکر نداد؟ مگر پاسخ هاى ابوبکر انگیزه اى شیطانى داشت و ناسزا گوئى آن مرد به او دور از این انگیزه ها بود؟ و گویا که بزرگ ترین پیامبران (ص) را هیچ پروائى از شنیدن دشنام هاى آن مرد به ابوبکر نبوده! و جز پاسخ ابوبکر به وى انگیزه اى پیامبر را بر سر خشم نمى آورد و این بسیار شگفت انگیز است.

وانگهى آیا در جهان برین نیز کسى هست که بد زبانى را با زشت گوئى پاسخ دهد؟ یا آن جا جهان پاکى است که دشنام و ناسزا و ناروا گوئى – چون به خودى خود ناشایست است- راهى در آن ندارد؟ و آیا خداى پاک تر از پندار را فرشتگانى است که کارگزار این کار زشت گردانیده؟ و آیا این کارگزارى، تنها براى ارج نهادن به ابوبکر است یا هر یک از گروندگان به آئین راستین که در برابر دشنام گوئى دیگرى خاموشى گزیند همین پاداش را دارد؟ و آیا فرشتگان وادار شدند که پاسخ دشنام دهندگان به پیامبر خدا از بت پرستان را بدهند؟

من در هیچ یک از این زمینه ها به حدیثى بر نخورده ام و با یارى و داورى خرد به تنهائى نیز نمى توان پاسخى به آن ها داد. گذشته از آن که خرد درست، دشنام گوئى را زشت مى شمارد و در این نیز چون و چرائى نیست که سزاى دشنام گوى – اگر از سر ستم بگوید- در روز رستاخیز داده مى شود، و پاسخ دادن به او به آن گونه که نه ستمگر آن را بشنود تا هشیار شود و از دشنام گوئى باز ایستد و نه ستمدیده بشنود تا دلش خنک شود و نه هیچ کس دیگر بشنود تا بد کردار رسوا گردد و شاید دست از زشت کارى بکشد، چنین پاسخ دادنى از واکنش هاى بی خردانه است. آرى خطیب در تاریخ خود از راه سهل بن صقین با زنجیره اى گسسته از زبان ابو هریره آورده است که پیامبر گفت: راستى که خداى برتر از پندار را در آسمان 70000 فرشته است که دشنام گویندگان به ابوبکر و عمر را نفرین مى فرستند.

جز این که خود خطیب در دنباله این حدیث مى نویسد: سهل، حدیث ساز بوده. برگردید به همان چه در ج 5 ص 280 از چاپ دوم آوردیم.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج 8، ص: 46