اولین دایرةالمعارف دیجیتال از کتاب شریف «الغدیر» علامه امینی(ره)
۶ مرداد ۱۴۰۳

کیفیت زیارت اهل قبور

متن فارسی

1- از عایشه رضى اللّه عنها به طور مرفوع آمده است: «رسول خدا فرمود: جبرئیل پیشم آمد و گفت: پروردگارت به تو فرمان می‌دهد به بقیع بروى و براى آنان طلب آمرزش کنى. عایشه می‌گوید: من چگونه دعایشان کنم اى رسول خدا؟ فرمود: بگو: درود بر مؤمنان و مسلمانانى که در این دیار آرمیده‌اند، خدا پیشگامان و پس گامانمان را بیامرزد، و ما نیز ان شاء اللّه به شما ملحق خواهیم شد». مسلم در صحیحش و بسیارى از فقهاء و محدثین آن را نقل کرده‌اند.
و در روایت دیگرى چنین آمده است: «درود بر مؤمنان و مسلمانانى که در این دیار آرمیده‌اند، و ما نیز انشاء اللّه به شما ملحق خواهیم شد، از خدا براى ما و شما عافیت می‌طلبم» بیهقى در سنن کبرایش جلد 4 صفحه 79 آن را آورده است.

2- از ابى هریره رضى اللّه عنه آمده است که: رسول خدا به قبرستان آمد و گفت: «درود بر شما مؤمنانى که در این خانه آرمیده‌اید، و ما ان شاء اللّه به شما ملحق خواهیم شد».

3- از ابن عباس آمده است که: رسول خدا از قبور مدینه می‌گذشت و رو به آنها کرد و فرمود: «درود بر شما اى اهل قبور، خدا ما و شما را بیامرزد، شما پیشگامان مائید و ما به دنبالتان خواهیم آمد».
ترمذى و بغوى در «مصابیح جلد 1 صفحه 116 آن را روایت کرده‌اند.

4- از بریده آمده است که: رسول خدا هنگامى که مردم بسوى قبرستان می‌رفتند تعلیمشان می‌فرمود که بگویند: «درود بر شما مؤمنان و مسلمانان که در این دیار سکونت دارید، و ما نیز ان شاء اللّه به شما ملحق خواهیم شد، و شما پیشرو قافله مائید و ما نیز پیروتان خواهیم بود، از خدا خواستار عافیتیم». بیهقى در سنن جلد 4 صفحه 79 آن را آورده است.

5- از مجمع بن حارثه آمده است که: پیامبر اکرم دنبال جنازه‌اى راه افتاد و تا قبرستان آن را تشییع کرد و در آنجا سه بار فرمود: «درود بر اهل قبور، آنهائى که مؤمن و مسلمانند، شما پیشروان ما و ما به دنبالتان خواهیم آمد، خدا به شما عافیت عنایت فرماید» در مجمع الزوائد جلد 3 صفحه 60 این روایت آمده است.

6- امیر المؤمنین على بن ابیطالب در زیارت قبور کوفه گفته است: «درود بر شما اى مؤمنان و مسلمانانى که در این دیار آرمیده‌اید، شما پیشروان قافله مائید و ما نیز به زودى به شما ملحق خواهیم شد، خدایا ما و آنها را بیامرز و از سر تقصیراتمان درگذر، خوشا به حال کسى که تصمیم رفتن به سوى معاد دارد و اعمال نیکو انجام می‌دهد و به مقدار احتیاج قناعت کرده و از خدا راضى و خشنود است».
طبرانى آن را چنانکه در مجمع الزوائد جلد 9 صفحه 299 آمده، روایت کرده است. و جاحظ در البیان و التبیین جلد 3 صفحه 99 با عباراتى نظیر آن آورده است.

7- على بن ابیطالب «امیر المؤمنین» کرم اللّه وجهه، هنگامى که وارد قبرستان می‌شد، می‌فرمود: «درود بر شما اى مؤمنان و مسلمانان که ساکنان خانه‌هاى وحشتناک و محله‌هاى خراب هستید، خدایا ما و آنها را بیامرز، و با عفوت از ما و آنها درگذر».
سپس می‌فرمود: «سپاس خداى راست که زمین سریع الحرکة را مرکز زنده‌ها و مرده‌ها قرار داد، سپاس خداى راست که از زمین ما را آفرید و دوباره به آن برخواهیم گشت و روى آن محشور خواهیم شد، خوشا به حال کسى که یاد معاد کند و اعمال نیکو انجام دهد و به مقدار احتیاج قناعت کند و از خدا خشنود باشد».

8- فیروزآبادى، صاحب قاموس در کتاب «سفر السعادة» صفحه 57 گفته است:
«از عادات رسول خدا زیارت قبور و دعاء و استغفار براى مردگان بوده است و مانند این زیارت مستحب است».
آنگاه اضافه می‌کند: «هنگامى که قبرستان را دیدید بگوئید: درود بر شما اى اهل دیار … سپس گفته است: هنگام زیارت بخواند از نوع دعائى که هنگام نماز میت می‌خوانده است».

9- محمد بن حنفیه بالاى قبر حسن بن على امام رضى اللّه عنهما ایستاد و در اثر شدت ناراحتى بغض گلو شده بود، و قدرت بر سخن گفتن نداشت سپس به سخن آمد و گفت: «اى ابا محمد خدا ترا رحمت کند، و اگر حیاتت عزت بخش بوده مرگت ذلت آور است و بهترین روح، روحى است که با بدنت منضم بوده و بهترین بدن بدنى است که در کفنت قرار دارد و چگونه چنین نباشد که تو بقیه فرزندان پیغمبران و راه هدایت و پنجم اصحاب کسائى، از دست‏هاى حق و حقیقت تغذیه کردى و در دامن اسلام تربیت شدى، پس در زمان حیات و مرگ پاک و پاکیزه بودى، اگر چه با فراقت، دل ما خونین است و خیر را برایت شک نداریم» «1».

10- على بن ابى طالب «امیر المؤمنین» روى قبر «خباب» ایستاد و فرمود:
«خدا خباب را رحمت کند که با رغبت اسلام آورد، و در راه بندگى کوشش نمود، و زندگى را با جهاد گذراند، و حوادث را پشت سر گذاشت، و خدا پاداش کسى را که عمل نیک انجام دهد ضایع نمی‌کند» «2».

11- عایشه روى قبر پدرش ابى بکر صدیق ایستاد و گفت: «خدا رویت را نیکو بگرداند و اعمال شایسته‌ات را پاداش دهد، با پشت کردن به دنیا آن را خوار و با اقبال به آخرت آن را عزیز کردى، و اگر مصیبتت بعد از مصیبت رسول خدا بزرگترین مصائب و حوادث بوده، کتاب خدا ما را وعده به صبر بر مصیبت داده و ما نیز در شکیبائى پیرو آنیم، پس می‌گویم: «ما ملک خدائیم و به سویش باز می‌گردیم» و برایت طلب آمرزش زیاد می‌کنم، پس درود خدا بر تو اگر ترا از ما گرفته است حیاتت را دشمن نداشته و از مرگت دل خوش نبوده است.» «3»

12- حسن بصرى، هنگامى که وارد قبرستان می‌شد می‌گفت: «خدایا اى آفریدگار این جسدهاى کهنه شده و استخوان‏هاى پوسیده‌اى که از دنیا خارج شدند، در حالى که به تو مؤمن بودند، بر آنها روحى از ناحیه‌ات داخل کن و از ناحیه ما به آنها برسان» «4».

13- ابن سماک روى قبر ابى سلیمان داود بن نصیر طائى، متوفى در سال 165 ه ایستاد و گفت: اى داود شبت را در حالى که مردم به خواب بودند به صبح می‌آوردى، و در وقتى که مردم غرق در گناه بودند، تو سالم بودى، و هنگامى که مردم زیان می‌کردند تو سود می‌بردى، تا آنکه تمام فضائلش را شمرد» «1».

در اینجا الفاظ زیادى درباره زیارت قبور، منقول از ائمه و بزرگان مذاهب اربعه وجود دارد که نشان می‌دهد: زائر می‌تواند مرده را زیارت کند و با هر لفظى که بخواهد برایش دعا کند، و هر فضیلتى از فضائلش را که بخواهد بشمرد، و با یاد آوردن صفات نیکویش توجه عنایت خدا را نسبت به او جلب نماید و الفاظ یاد شده در زیارت پیامبر اکرم و شیخین این حقیقت را به خوبى روشن می‌کند.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 248

متن عربی

القول فی الزیارة:

1-عن عائشة مرفوعاً: قال صلى الله علیه و آله و سلم: «أتانی جبریل فقال: إنَّ ربّک یأمرک أن تأتی أهل البقیع فتستغفر لهم»، قالت: کیف أقول لهم یا رسول اللَّه؟ قال: قولی:

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 248

السلام على أهل الدیار من المؤمنین و المسلمین، یرحم اللَّه المستقدمین منّا و المستأخرین، و إنّا إن شاء اللَّه بکم لاحقون».

أخرجه مسلم فی صحیحه «2» و جمع آخر من الفقهاء و الحفّاظ، و فی روایة:

 

 «السلام علیکم أهل الدیار من المؤمنین و المسلمین، و إنّا إن شاء اللَّه بکم لاحقون، أسأل اللَّه لنا و لکم العافیة».

أخرجه البیهقی فی سننه الکبرى (4/79).

2-عن أبی هریرة رضى الله عنه: إنَّ النبیّ أتى المقبرة فقال: «السلام علیکم دار قوم مؤمنین، و إنّا إن شاء اللَّه بکم لاحقون».

رواه «3»: أحمد و مسلم و أبو داود و النسائی.

3-عن ابن عبّاس قال: مرَّ رسول اللَّه بقبور المدینة، فأقبل علیهم بوجهه فقال: «السلام علیکم یا أهل القبور، یغفر اللَّه لنا و لکم، أنتم سلفنا و نحن بالأثر».

رواه «4»: الترمذی، و البغوی فی المصابیح (1/116).

4-عن بریدة قال: کان رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم یعلّمهم إذا خرجوا إلى المقابر:

 «السلام علیکم أهل الدیار من المؤمنین و المسلمین، و إنّا إن شاء اللَّه بکم لاحقون، و أنتم لنا فرط و نحن لکم تبع، نسأل اللَّه العافیة»، سنن البیهقی (4/79).

5-عن مجمع بن حارثة قال: خرج النبیّ صلى الله علیه و آله و سلم فی جنازة حتى انتهى إلى

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 249

المقبرة، فقال: «السلام على أهل القبور- ثلاث مرّات- من کان منکم من المؤمنین و المسلمین، أنتم لنا فرط و نحن لکم تبع، عافانا اللَّه و إیّاکم». مجمع الزوائد (3/60).

6-قال أمیر المؤمنین علیُّ بن أبی طالب فی زیارة قبور بالکوفة:

 «السلام علیکم یا أهل الدیار من المؤمنین و المسلمین، أنتم لنا سلف فارط، و نحن لکم تبع عمّا قلیل لاحق، اللّهمّ اغفر لنا و لهم و تجاوز عنّا و عنهم، طوبى لمن أراد المعاد، و عمل الحسنات، و قنع بالکفاف، و رضی عن اللَّه عزَّ و جلَّ».

أخرجه الطبرانی کما فی مجمع الزوائد (9/299)، و ذکره الجاحظ فی البیان و التبیین «1» (3/99) بلفظ یقرب من هذا.

7-کان علیُّ بن أبی طالب أمیر المؤمنین- کرّم اللَّه وجهه- إذا دخل المقبرة قال: «السلام علیکم یا أهل الدیار الموحشة و المحالّ المقفرة من المؤمنین و المؤمنات، اللّهمّ اغفر لنا و لهم، و تجاوز بعفوک عنّا و عنهم. ثمّ یقول: الحمد للَّه الذی جعل لنا الأرض کفاتاً أحیاءً و أمواتاً، و الحمد للَّه الذی منها خلقنا، و إلیها معادنا، و علیها محشرنا، طوبى لمن ذکر المعاد، و عمل الحسنات، و قنع بالکفاف، و رضی عن اللَّه عزَّ و جلَّ». العقد الفرید «2» (2/6).

8- قال الفیروزآبادی- صاحب القاموس- فی سفر السعادة «3» (ص 57):

و من العادات النبویّة زیارة القبور و الدعاء و الاستغفار، و مثل هذه الزیارة مستحبّ، و قال: إذا رأیتم المقابر فقولوا: السلام علیکم أهل الدیار… إلى آخر ما ذکر. ثمّ قال: و کان یقرأ وقت الزیارة من نوع الدعاء الذی کان یقرأه فی صلاة المیّت.

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 250

9- وقف محمد بن الحنفیّة على قبر الحسن بن علیّ- الإمام- فخنقته العبرة ثمّ نطق فقال: رحمک اللَّه أبا محمد، فلئن عزّتْ حیاتک فلقد هدّتْ وفاتک، و لنعم الروح روح ضمّه بدنک، و لنعم البدن بدن ضمّه کفنک، و کیف لا یکون کذلک و أنت بقیّة ولد الأنبیاء، و سلیل الهدى، و خامس أصحاب الکساء، غذّتک أکفُّ الحقِّ، و رُبِّیت فی حجر الإسلام، فطبت حیّا و طبت میّتاً، و إن کانت أنفسنا غیر طیّبة بفراقک و لا شاکّة فی الخیار لک. العقد الفرید «1» (2/8).

10-وقف علیُّ بن أبی طالب- أمیر المؤمنین- على قبر خباب فقال: «رحم اللَّه خباباً لقد أسلم راغباً، و جاهد طائعاً، و عاش مجاهداً، و ابتلی فی جسمه أحوالًا، و لن یضیع اللَّه أجر من أحسن عملًا». العقد الفرید «2» (2/7).

11- قامت عائشة على قبر أبیها أبی بکر الصدّیق، فقالت: نضّر اللَّه وجهک، و شکر صالح سعیک، فقد کنت للدنیا مذلّا بإدبارک عنها، و للآخرة معزّا بإقبالک علیها، و لئن کان رزؤک أعظم المصائب بعد رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم و أکبر الأحداث بعده، فإنَّ کتاب اللَّه تعالى قد وعدنا بالثواب على الصبر فی المصیبة، و أنا تابعة له فی الصبر، فأقول إنّا للَّه و إنّا إلیه راجعون، و مستعیضة بأکثر الاستغفار لک، فسلام اللَّه علیک تودیع غیر قالیة لحیاتک، و لا رازءة على القضاء فیک. المستطرف «3» (2/338).

12- کان الحسن البصری إذا دخل المقبرة قال: اللّهمّ ربّ هذه الأجساد البالیة و العظام النخرة، التی خرجت من الدنیا و هی بک مؤمنة، أدخل علیها روحاً منک و سلاماً منّا. العقد الفرید «4» (2/6).

الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب، ج‏5، ص: 251

13- قام ابن السمّاک على قبر أبی سلیمان داود بن نصیر الطائی، المتوفّى (165) فقال: یا داود، کنت تسهر لیلک إذ الناس نائمون، و کنت تسلم إذا الناس یخوضون، و کنت تربح إذ الناس یخسرون. حتى عدَّ فضائله کلّها. صفة الصفوة «1» (3/82).

 

هناک ألفاظ کبیرة فی زیارة القبور لدة ما ذکر، نقلت عن الأئمّة و أعلام المذاهب الأربعة، تنبئنا عن أنَّ الزائر فی وسعه أن یزور المیّت و یدعو له بأیّ لفظٍ شاء و أراد؛ و له سرد ما یروقه من مناقبه و فضائله، و ذکر ما یوجِّه إلیه عطف المولى سبحانه و یستوجب له رحمته، و الألفاظ المذکورة فی زیارة النبیّ الأقدس صلى الله علیه و آله و سلم و زیارة الشیخین تثبت ما نرتئیه.